Mövzunun adı: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və müasir ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri
Elmi tədqiqat işi 1. Azərbaycan dramaturgiyasında maarifçilik ideyalarının bədii təcəssümü
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. Mütəllimov Təhsin Mütəllim oğlu
Aktuallığı: Maarifçilik ideyaları Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən dramaturgiyasında realizmin formalaşmasında böyük təkamül mərhələsi olmuşdur. Bu cəhətdən N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə və Ə.Haqverdiyevin dramaturji yaradıcılığı çox səciyyəvidir. N.Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, “Müsibəti-Fəxrəddin”, “Pəhləvanani-zəmanə”, “Keçmişdə qaçaqlar”, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər”, “Anamın kitabı”, “Dəli yığıncağı”, “Danabaş kəndinin məktəbi”, Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq”, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri cadu” kimi pyeslərində məhz maarifçilik ideyaları əsasdır, istiqamətvericidir.
Məqsədi: N.Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyasındakı Əşrəf bəy, “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsindəki Fəxrəddin, C.məmmədquluzadənin “Ölülər” komediyasındakı İsgəndər, Ə.Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan” tragediyasındakı Fərhad kimi maarifçi qəhrəmanların simasında maarifin, mədəniyyətin əsas mənəvi oyanış, təkamül vasitəsi olması fikrini əsaslandırmaq, Azərbaycan dramaturgiyasında maarifçilik ideyalarının bədii inkişafında ədiblərin sənətkarlıq məharətini nəzərə çatdırmaq.
Alınmış nəticələr: Azərbaycan dramaturgiyasında maarifçilik ideyalarının bədii təcəssüm təcrübəsi təhlil edilmiş, nəzəri fikirlər bədii nəticələr əsasında şərh olunmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 2. Müstəqillik dövrü ədəbi tənqidi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. Əfəndiyev Elçin İlyas oğlu
Aktuallığı: SSRİ - nəhəng bir imperiya gözlənilməz bir sürətlə çökdü, siyasi aləmdə olduğu kimi, ictimai fikirdə də yaranmış kataklizm ədəbi prosesi sarsıtdı, natamamlıq kompleksinin ifadəsi, primitiv aqressiya ədəbi prosesin nəzəri-estetik səviyyəsini minimuma endirdi və bu, yalnız bizim ədəbi prosesin hadisəsi deyil, bütün postsovet respublikalarında da eyni vəziyyət baş verdi. Professonal tənqidimiz yeni mərhələyə qədəm qoydu, çünki sosrealizm və eybəcər senzura dövrünü adlamış bədii ədəbiyyatımız, az-çox, hər halda yeni mövzulu, yeni nəfəsli nümunələrini meydana çıxardı. Bu yaradıcılıq isə həmin yeni mövzunu, yeni nəfəsi görə və onun ədəbi prosesdə analitik qiymətini verə bilən professional qələm tələb edir.
Məqsədi: Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbi tənqidinin ədəbi prosesdə rolunu müəyyənləşdirmək
Alınmış nəticələr: 2010-2020-ci illər ədəbi tənqidini izlədikdə məlum olur ki, Azərbaycan ədəbi prosesində bəsit, diletant, bəzən də xalis qrafoman mülahizələri kəmiyyət etibarilə professional tənqidçinin fikrini, yəni ictimai fikrin mühüm bir hissəsini xeyli dərəcədə üstələyib, professional tənqidçi qıtlığıdır. Bu gün tərif tənqidi üstələyir. Əgər tərif analitik nəzəri-estetik təfəkkürün məhsuludursa, obyektivdirsə, arxasında merkantil məqsədlər yoxdursa və oxucuları inandırır, onları əsərin göstərdiyi istiqamətə yönəldirsə - elə bunun özünə bizim ədəbi tənqidin ehtiyacı az deyil, çünki onun dərinliyindən xəbər verəcək, nüfuzunu artıracaq. Sosrealizm tənqidinin bədii surətlərlə bağlı mənfi-müsbət bölgüsü bədii-estetik meyarları vulqar sosiologizmlə əvəz edirdi və bu gün xislətin xarakterinə tamamilə yad olan bu süni bölgü sosrealizmin özü kimi keçmişdə qaldı. Xislətin mürəkkəbliyi, birmənalı olmaması, ziddiyyəti mənfi-müsbət bölgüsünün çərçivələrinə heç vəchlə sığışmır və bunu ilk növbədə elə bədii ədəbiyyatın özü sübut edir.
Elmi tədqiqat işi 3. Güney Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi tarixindən
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. Məmmədova Almaz Əli qızı
Aktuallığı: Azərbaycanın bölünüb-parçalanması xalqın həyatına, dünyagörüşünə təsirsiz qalmadığı kimi, onun ədəbiyyatına və mədəniyyətinə də təsirsiz qalmadı. İki əsrə yaxın olan bu dövr ərzində dili, dini eyni olan xalqın iki fərqli məkanda ədəbiyyatı inkişaf etdi. Təbii ki, ayrı-ayrı məkanlarda yaranıb inkişaf edən ədəbiyyatın forma və məzmununda da nəzərəçarpacaq müxtəliflik və izlər qoydu. Lakin istər vətənin Güneyində, istərsə də Quzeyində xalq bu ədalətsizliklə heç cür barışa bilmədi. Bölünüb parçalandığımız gündən Güneyli, Quzeyli, həm də dünyaya səpələnmiş 60 milyonluq millətimizin bütövlük ruhunu əks etdirən Azərbaycan ədəbiyyatı oldu. Hansı dildə yaranmasından asılı olmayaraq, ədəbiyyatımız həmişə xalqımızın bütövlük həsrətini yaratmış, bu hissi bir an da olsa unudulmağa imkan verməmiş, fars və rus işğalına məruz qalanda da istiqlaliyyət idealımız ədəbiyyatımızda yaşamışdır. Yüksək arzu və idealların yaşamasında heç şübhəsiz ki, Güneylə Quzey arasında ədəbi əlaqələrin olması, ən çətin zamanlarda belə, bu mənəvi tellərin qırılmaması, hər iki tərəfdə yaranan ədəbi nümunələrin bir-birindən təsirlənməsi ilə şərtlənir.
Məqsədi: Güney Azərbaycan ədəbiyyatının, bütövlükdə bu dövrün ümummüsəlman ədəbiyyatının öyrənilməsi tarixini izləmək, bu yolda qarşıya çıxan problemləri şərh etmək.
Alınmış nəticələr: 1920-1930-cu illərdə dövlət səviyyəsində zorla farslaşdırma siyasəti həyata keçirilmişdir və bu mürtəce siyasət ilk növbədə o dövrdə İran əhalisinin yarısını təşkil edən Azərbaycan türklərinə qarşı yönəlmişdir. Tarixi ədəbiyyatda paniranizm adlanan bu siyasət farsların qatı millətçi hissəsinin şovinist nəzəriyyəsi, ayrı-seçkilik ieologiyasıdır və bu gün də davam etməkdədir. Paniranizm ideologiyasının ən fəal təbliğatçıları Şəfəq Rzazadə və Seyid Əhməd Kəsrəvi kimi ziyalılar idi. Rza şah Pəhləvinin farslaşdırma siyasəti azərbaycanlılara tarixini, mədəniyyətini unutdurmağa yönəlsə də, bu siyasət əks nəticə verdi: Azərbaycan türklərinin milli şüur və öznüdərketməsi gücləndi, onlar XX əsrin 40-cı illərinə formalaşmış milli şurla daxil oldular. 1940-1950-ci illərdə Milli azadlıq hərəkatının süqutundan sonra ədəbiyyat, o cümlədən poeziya tənəzzülə uğradı. 1950-1960-cı illərdə, yeni irtica dalğası, “şahanə sıçrayışlar” və “ağ inqilab” dövrü poeziyasında M.H.Şəhriyarın yaradıcılığı xüsusi rol oynadı. İranda fevral inqilabından sonra poeziya və nəsr sahəsində xüsusi canlanma yarandı.
Elmi tədqiqat işi 4. Səlim Rəfiq Rəfiqoğlunun ədəbi-tənqidi irsi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. Verdiyev Vaqif Soltan oğlu
Aktuallığı: Аzərbаycаn mühаcirətinin ədəbi-tənqidi və nəzəri-kulturоlоji tədqiqаtlаrının günün tələbləri səviyyəsində dəyərləndirilməsi аktuаllıq kəsb еtməkdədir. Məsələnin bu аspеktdə аrаşdırılmаsı bir də оnа görə аktuаldır ki, mühаcirətin ədəbiyyatşünaslıqla bağlı tədqiqаtlаrındа klassik irs məsələləri təkcə idеyа, məzmun və sоsiоlоji səciyyəsi ilə dеyil, həmçinin nəzəri-еstеtik ruhu və prоblеmin qоyuluşu ilə müаsirdir.
Məqsədi: Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndəsi Səlim Rəfiq Rəfioğlunun divan ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmaları, ədəbi-tənqidi məqalələrinin çağdaş elmi-nəzəri təfəkkür işığında təhlil obyektinə çevrilməsidir.
Alınmış nəticələr: Səlim Rəfiq Rəfioğlunun əlyazması şəklində bizə gəlib çatmış, yalnız son illərdə nəşr edilmiş bəhs olunan monoqrafiyası timsalında istər bioqrafik, istərsə də nəzəri kontekstdə böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin ədəbi portretini zənginləşdirən yeni müddəaların üzə çıxarılması baxımından maraq doğurur.
Elmi tədqiqat işi 5. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində ədəbi yaradıcılıq prosesi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. İbrahimov Sənan Məmmədəli oğlu
Aktuallığı: XIX əsrin II yarısı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi əhəmiyyətə malik bir dövrdür. M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, S.Ə.Şirvani yaradıcılığı ilə səciyyəvi olan bu dövrün yaradıcılıq prosesi milli dramaturgiyanın, milli teatr və mətbuatın yaranması, əsrin sonlarına doğru dramaturgiyanın N.Vəzirov yaradıcılığında davam və inkişaf etdirilməsi, poeziyada satiranın güclənməsi, epik yaradıcılığın inkişafı ilə əlamətdardır. Əsrin ikinci yarısında fəaliyyət göstərmiş ədəbi simaların dövrün ictimai, ədəbi-mədəni həyatında rolu, onların yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni mərhələnin başlanması və inkişafı XIX əsrin II yarısında ədəbi yaradıcılıq prosesinin öyrənilməsinin aktuallığını şərtləndirir.
Məqsədi: XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi yaradıcılıq prosesinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək
Alınmış nəticələr: Əsrin ortalarında M.F.Axundzadə tərəfindən əsası qoyulan milli dramaturgiya əsrin ikinci yarısında N.Vəzirov yaradıcılığında yeni istiqamətdə inkişaf etdi. “Müsibəti-Fəxrəddin” əsəri ilə yeni dramaturji janrın – faciənin əsası qoyuldu. Teatr və mətbuatın yaranması milli mədəniyyət tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Poeziya epik istiqamətdə inkişafını davam etdirdi. S.Ə.Şirvani yaradıcılığında satira, mənzum hekayə və təmsil janrları inkişaf etdi.
Elmi tədqiqat işi 6. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu və milli ədəbi düşüncə
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.d., prof. İsmayılova Yeganə Nəhmətulla qızı
Aktuallığı: Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbi düşüncəsinin ulu qaynağı olan “Kitabi-Dəd Qorqud” təkcə öz yarandığı və yaşadığı dövrdə deyil, eyni zamanda müasir çağımızda da milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyat və incəsənətimizin ideya bünövrəsi olaraq qalır. Azərbaycan tarixinin bütün milli-mənəvi dəyərlərini özündə cəmləşdirən bu ulu abidə elə bir enerji mənbəyidir ki, çağdaş milli mənəviyyat və mədəniyyət tariximizi onsuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. “Kitabi-Dədə Qorqud” müasir Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcı, ilkin köküdür. Azərbaycan ədəbiyyatı özünün forma, məzmun, dil poetikası baxımından hər bir halda Azərbaycan şifahi düşüncəsinin davamıdır. Dastan milli düşüncənin şifahi və yazılı dövrləri arasında bir körpüdür.
Məqsədi: Eposun milli ədəbi düşüncənin ilkin mərhələsi və qaynağı kimi ümumazərbaycan ədəbi düşüncəsinin inkişaf tarixindəki rolunun və təsirinin səciyyələndirilməsi
Alınmış nəticələr: Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı epik forma baxımından “Dədə Qorqud” dastanına bağlanır. “Kitabi-Dədə Qorqud” möhtəşəm epik düşüncə qaynağıdır. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında epik növün inkişafı müxtəlif mərhələlərdən keçməsinə baxmayaraq, daim “Dədə Qorqud” epik potensialı ilə qidalanmışdır; Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı lirik forma baxımından “Dədə Qorqud” dastanına bağlanır: Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında bütün lirik-poetik formalar öz qaynağı ilə “Dədə Qorqud”dan gələn lirik ruhun təsiri ilə milliləşmişdir; Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı dramatik forma baxımından “Dədə Qorqud” dastanına bağlanır: “Kitabi-Dədə Qorqud” da ən qədim mərasim-ritual formaları əks olunmuş, sonrakı dövrlərin xalq tamaşaları, mövsüm və məişət mərasimləri quruluşu, kökləri ilə dastana bağlı olmuşdur. Dastanda qorunub qalmış ritual-mərasim formaları müasir Azərbaycan dramaturgiyası və teatrının inkişafına xüsusi təkan vermişdir.
Elmi tədqiqat işi 7. Klassik Azərbaycan bədii nəsrində ənənə və novatorluq: üslublar
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Əliyeva Lalə Sabir qızı
Aktuallığı: Elmi araşdırma divan ədəbiyyatında, klassik bədii nəsrimizdə mühüm tədqiqata ehtiyacı olan problemlərdən birinə həsr olunmuşdur. Mövzu səcli nəsrin problematikasının izlənməsi baxımından aktualdır.
Məqsədi: M.Füzulinin nəsr yaradıcılığı, onun “Şikayətnamə”, yaxud “Məhəmməd Nişançı Paşaya məktub” əsəri əsasında səcli nəsrin tarixini izləmək, Azərbaycan ədəbiyyatında klassik bədii nəsrimizin təşəkkülündəki yerini müəyyən etmək
Alınmış nəticələr: Səcin müxtəlif növləri araşdırılaraq diqqətə çatdırılmış, hekayədə səcli nəsrin işlənmə texnikası izlənilmiş, M.Füzuli nəsrinin digər əsərləri ilə paralellər aparılmışdır.
Elmi tədqiqat işi 8. XIII-XVI əsrlərdə anadilli epik əsərlərdə epizodik obrazlar və onların əsas xüsusiyyətləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Vəliyev Məhərrəm Tahir oğlu
Aktuallığı: XV əsr anadilli epik şerimiz tarixində yaranan Şəmsin “Yusif və Züleyxa”, Xətayi Təbrizinin “Yusif və Züleyxa” və Xəlilinin “Firqətnamə’’əsərlərində mövcud olan çoxsaylı epizodik obrazlar haqqında ədəbiyyatşünaslıqda indiyədək geniş təhlil aparılmamışdır. Tədqiqatda ilk dəfə epizodik surətlər əhatəli şəkildə təhlilə cəlb olunur. Poemaların ideya- məzmumuna uyğun olaraq bu surətlər qruplaşdırılır, müqayisə edilir. Tədqiqatçıların bu obrazlar haqqında fikir və mülahizələri ilə polemika aparılır.
Məqsədi: Adı çəkilən anadilli poemalarda ideya-məznunun aydın çatdırılmasında, süjet xəttinin inkişafında mühüm rolu olan epizodik obrazları araşdırmaq bədii mətndə onların yeri, özəl xüsusiyyətləri və anadilli epik şerimizin sonrakı mərhələsində əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək
Alınmış nəticələr: Elmi işdə Yusif və Züleyxa poemalarında olan epizodik obrazlar Yusifin atası Yəqub, qardaşları, bacısı Dina Dünya,Züleyxanın dayəsi,əri Əziz,Malik ,Rəyyan şah ,Bəşir,çörəkçi,şərabçı və s müqayisəli şəkildə təhlil olunur ,eyni adlı obrazların oxşar və fərdi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir.
Xəlilinin Firqətnamə poemasında isə alleqorik obrazlar Səba,Məktub,Göz, Qəlb,Rüzigar,insan obrazı olan Aşiqin dostu təhlil olunur.Aşiq-məşuq münasibətlərində alleqorik obrazların təsəvvüf düşüncəsinə uyğun seçilməsi xüsusi vurğulanır.Bu obrazlar Ş.İ. Xətayinin “Dəhnamə” poemasında olan lirik-antropomorfik obrazlarla müqayisə edilir.
Bu poemalarda olan epizodik obrazların insanların mənəvi saflığının formalaşmasında əhəmiyyəti qeyd olunur.
Elmi tədqiqat işi 9. Romantiklərin yaradıcılığında vətən və xalq məhəbbəti
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Hüseynova Jalə Firidun qızı
Aktuallığı: Bu gün işğal altında olan torpaqlarımızın geri qaytarıldığı, zəfər günlərini qeyd etdiyimiz bir dövrdə vətənə sevgi, doğma el-obaya məhəbbət ruhlu əsərlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan romantik sənətkarların yaradıcılığı müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə təhlil olunmalıdır.
Adları çəkilən sənətkarların bədii irsinə bir çox tədqiqatlarda sovet ideologiyasının, sosialist realizminin tələbləri ilə yanaşıldığından yanlış nəticələr əldə olunmuşdur. Odur ki, romantizmin xüsusi yaradıcılıq prinsipləri nəzərə alınmaqla romantiklərin üslub özünəməxsusluqlarını təyin etmək, onları elmi şəkildə üzə çıxarmaq işin aktual cəhətlərindən hesab oluna bilər.
Məqsədi: Müasir dövrdə romantiklərin yaradıcılığını günümüzün meyar və tələblərinə uyğun şəkildə araşdırmaq
Alınmış nəticələr: H.Cavidin vətən mövzusunda yazdığı əsərlər oxucuda gələcəyə inam, möhkəm iradə, torpağa məhəbbət hissləri aşılamaqda mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllifin toxunduğu problemlər, müharibə əleyhinə yazdığı əsərlər bütün dövrlər üçün aktualdır.
Araşdırmadan məlum olur ki, M.Hadi dövrün milli azadlıq hərəkatını ümumxalq oyanışı, ümummilli intibah kimi tərənnüm etmiş, vətən və xalq anlayışı onun poeziyasının əsasını təşkil etmişdir.
Elmi tədqiqat işi 10. Bədii düşüncənin təkamülü: maarifçilik, realizm və romantizm
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Bayramlı Məti Osman oğlu
Aktuallığı: Nəzəri araşdırmalardan alınan nəticələr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsinə yeni yanaşma bucağından baxılmasını zəruriləşdirir. Mövzunun aktuallığını şərtləndirən əsas amillər XIX əsrdə Azərbaycanda divan şeirinə münasibətin dəyişməsi, divan ədəbiyatı ilə müasir düşüncə arasındakı ziddiyyətlərin dərinləşməsi və bu ziddiyyətlərin mənşəyinin axtarılması, eyni zamanda ayrı-ayrı ədəbi cərəyanların divan ədəbiyyatına münasibətdə oxşar mövqelər sərgiləməsidir. Azərbaycan bədii düşüncəsində tarixən aparıcı yer tutan divan şeirinə münasibətin dəyişməsinin tarixi-estetik şərtlərini elmi cəhətdən müəyyənləşdirib təhlil etmək bu dövr ədəbiyyatının tədrisi baxımından da ciddi aktullıq kəsb etməkdədir.
Məqsədi: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini filologiya elminin əldə etmiş olduğu son nailiyyətlərə əsaslanaraq daha obyektiv tədqiq, təhlil və tədris etmək
Alınmış nəticələr: Azərbaycan maarifçiliyinin görkəmli nümayəndələri M.F.Axundzadə, Rəşid bəy Əfəndizadə, Üzeyir Hacıbəyov və b. yaradıcılığında Füzuli irsinə münasibətin tədqiqi belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, bu sənətkarlar klassik divan şeirinə qarşı çıxaraq yeniliyi təsdiq etmək üçün, köhnə ilə "mübarizəyə" ehtiyac duyurdular. XX əsrin əvvəllərində divan ədəbiyyatının, xüsusilə də Füzuli poeziyasının parodiya obyektinə çevrilməsi həm də bununla bağlı olmuşdu. Fikrimizcə, ədəbiyyatımızda Mirzə Fətəlidən başlayan "Füzuli məsələsinin" həlli istiqamətində böyük maraq doğuran mənbələrdən biri Cəfər Cabbarlının 1928-ci ildə qələmə aldığı “Mirzə Fətəli Axundzadə” məqaləsidir. C.Cabbarlı Mirzə Fətəlinin Füzuliyə mənfi münasibətini dahi şairin öz dühası ilə Azərbaycana parlaq klassik bir ədəbiyyat verməsi və bu səbəbdən ədəbiyyatımızın hətta XIX əsrdə Füzulinin müəyyənləşdirdiyi yüksəkliyə çıxacaq hazırlığa malik olmaması ilə bağlayırdı.
Azərbaycan ədəbiyyatında XIX əsrin ikinci yarısında ədəbi məclislərin yaranması ilə divan şeirinə maraq güclənsə də, divan ədəbiyyatının ən ciddi nümunələri həmin dövrdə yaranır və bununla da ədəbiyyatımızın səkkiz əsrlik divan şeiri epoxası başa çatır; Divan şeirinin zəmanə ilə ayaqlaşmadığı yalnız maarifçi realist estetikanın deyil, romantik esetikanın da diqqət mərkəzində olmuşdur; Divan şeri XX əsrin yeni mədəni şəraitində yeni keyfiyyətlə iştirak edir: ilk milli operamızın mətni divan ədəbiyyatından götürülür.
Elmi tədqiqat işi 11. XV-XVII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı mifik-mistik kontekstdə
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar:.e.n., dos. Qocayeva Sevinc Malik qızı
Aktuallığı: Mifologiya XV-XVII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının əsas ideya-mövzu qaynaqlarındandır. Doğma mifik təfəkkürdən geniş faydalanan görkəmli sənətkarlar Şərq mifologiyasından da təsirlənərək müəyyən bəşəri ideyaları əsərlərində əks etdirmişlər. Ş.İ.Xətayi, H.Təbrizi, M.Füzuli kimi sənətkarların yaradıcılığı tədqiqatlarda ardıcıl və sistemli araşdırılsa da, onların ədəbi irsi ilə bağlı bəzi məsələlərin tədqiqinə ehtiyac vardır. XVI əsr şairləri hansı mövzuda yazmalarından asılı olmayaraq, mühüm bəşəri ideyaları oxucuya çatdırmağa səy göstərmişlər. Bu şairlərin yaradıcılığına mifologiyanın təsirinin araşdırılması onların insan konsepsiyasının öyrənilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mövzunun bütün dövlər üçün aktual olması bununla izah olunur.
Məqsədi: XV-XVII əsrlər Azərbaycan şairlərinin istər nəzmlə, istərsə də nəsrlə yazdıqları əsərlərdə müraciət etdikləri mif və əsatirlərin qaynağına nüfuz etməklə Ş.İ.Xətayi, H.Təbrizi, M.Füzuli kimi tanınmış simaların yaradıcılığının poetik özünəməxsusluqlarını araşdırmaq, beytlərin alt qatında gizli olan mənalara aydınlıq gətirmək
Alınmış nəticələr: Kosmoqonik miflərə müraciət edərkən yazılı ədəbiyyatın əsas məqsədi yaradılış içində insanın dəyərli və üstün olduğunu diqqətə çatdırmaq olmuşdur. Xızır və diriliş çeşməsi ilə bağlı miflərə müraciət edən şairlər bu qaynaqdan faydalanaraq insanın dirilik suyu içərək deyil, mərifətə yetərək əbədi həyata çatacağı fikri ilə çıxış etmişlər. Heyvanlar və quşlar aləmi ilə bağlı miflərdə XVI əsr yazılı ədəbiyyatında geniş yer tutur. Şairlər bu miflərdən təsirlənərək insanın nəfsi təmizlənmə və mənəvi kamilləşmə ilə səadətə çatacağı ideyasını irəli sürmüşlər. Günəş, Ay və digər planetlərlə bağlı inanclara XV-XVII əsrlər r Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə divanlarda tez-tez rast gəlmək olur. Burada da əsas məqsəd ən güclü işığın insanın daxilində olduğuna oxucunu inandırmaqdan ibarətdir.
Elmi tədqiqat işi 12. Maarifçi ədəbiyyatda obrazlar sistemi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Həsənova Mətanət Oruc qızı
Aktuallığı: Obrazlar aləmi əsərdə əsas ideya daşıyıcısıdır. İstənilən dövrdə istər üst, istərsə də alt qatda bu problemə baxışda aktuallıq axtarmaq mümkündür.Rejim dövründə mənfi planda təsvir olunan obrazların dilində verilən ifadələr bu gün üçün aktuallıq kəsb edir. Dövrümüz üçün M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev qəhrəmanlarının daşıdığı ideyanın aktuallığı milli özünüdərk məsələlərini özündə ehtiva etməsi, müasirlik, bəşərilik kimi problemləri təcəssüm etdirməsidir.
Məqsədi: M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev dramaturgiyasında obrazlar sisteminə yeni təfəkkür işığında nəzər salmaq, Azərbaycan dramaturgiyasında obrazlar sisteminin tədqiqini izləmək
Alınmış nəticələr: M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya qəhrəmanları maarifçi ağlın faciəsini yaşasalar da, idealları qalib gəlir və keçmişdən gələcəyə körpü salır. Qan davası, nadanlıq, cəhalət, fanatizm kimi problemlər bugünkü günümüzdə də aktualdır və onların yenidən gündəmə gətirilib, təhlil edilməsi vacibdir. Tədqiqat işində dramatik obrazlar təsnifləşdirilərək onların haqqında yeni qənaətlərə gəlinir.
Elmi tədqiqat işi 13. İ.Əfəndiyevin pyeslərində tarixilik və müasirlik
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Abdiyeva Həqiqət Nəbi qızı
Aktuallığı: Tarixin müxtəlif dövrlərində yaşayıb-yaratmış ayrı-ayrı sənətkarlar, o cümlədən İ.Əfəndiyev əsərlərində tarixi mövzuya müraciətin əsasında müasir dövrün problemlərinin tarixi hadisə və əhvalatları fonunda canlandırılması durur. Onun tarixi dramları Azərbaycan xalqının ictimai taleyinə həsr olunmuşdur. Bu baxımdan dramaturqun “Mahnı dağlarda qaldı”, “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı”, “Xurşidbanu Natəvan”, “Hökmdar və qızı” və s. pyeslərində tarixiliyin müasir baxış bucağından təhlilinə ehtiyac vardır.
İ.Əfəndiyevin hər bir əsəri yarandığı dövrün şanlı bədii tarixi kimi meydana çıxdı. “Xurşidbanu Natəvan” dramına qədər və ondan sonrakı dövrlərin tarixi dramlarına nəzər salsaq, görərik ki, “Xəyyam”dan və “Vaqif”dən sonra tarixi dramın ən uğurlu və kamil örnəyi “Xurşidbanu Natəvan” dramıdır. Pyesdə tarixi faktların və hadisələrin düzgün və real təsvirlərindən daha çox dövrün səciyyəvi xüsusiyyətləri qabarıq verilmişdir. Əsərin hərtərəfli təhlili təsvir olunan dövrün tarixinin öyrənilməsi baxımından da aktualdır.
Məqsədi: İ.Əfəndiyevin tarixi dramlarını tarixilik və müasirlik, milli-mənəvi birlik və vəhdət prinsiplərini önə çəkməklə, bu günün nəbzinə uyğun hərtərəfli təhlil etmək
Alınmış nəticələr: Şairə Natəvanın ictimai fəaliyyəti və tragik taleyi mövzusu İ.Əfəndiyevi həmişə düşündürmüş və sonda 1981-ci ildə Xurşidbanu Natəvanın ağrılı həyatını qələmə almışdır. İ.Əfəndiyevin tarixi mövzuda yazdığı əsərləri bu günlə bağlı olduğu kimi, müasir mövzuda yazdığı əsərlərin qəhrəmanları da bizi milli keçmişə, kökə, yaddaşa qaytarır. Bu, İ.Əfəndiyev dramaturji yaradıcılığının özəlliyidir.
Müəllifin tarixi pyeslərinin ana xəttini milli-mənəvi dərk, öz kökünə qayıdış, milli oyanış və mübarizə təşkil edir.
Elmi tədqiqat işi 14. Anarın bədii nəsrində şərtilik və müasirlik
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Rəhmanova İradə Fərzəli qızı
Aktuallığı: Bədii ədəbiyyatda bəzən utopik motivlərin antiutopik motivlə birləşməsi, bəzən də paralel şəkildə mövcud olması hallarına təsadüf olunur. Azərbaycan ədəbiyyatında bu janra müraciət müasir dövrdə artmışdır. Bunların hər ikisindən paralel istifadə etmə bacarığı çox az sənətkarın əsərində nəzərə çarpır. Yazıçı Anar utopiya-antiutopiya problemini “Ağ qoç, qara qoç” əsərində böyük ustalıqla əks etdirmişdir. Anar bu əsərdə milli, bütöv bir türk dövlətini təsvir edir. Dünyanın özündən, bu günün pəncərəsindən sonrakı illərə baxan yazıçı görmək istədiyi Azərbaycanı canlandırır. Bu gün Anarın Azərbaycanın gələcəyində görmək istədiyi arzularının reallaşdığı, torpaqlarımızın işğaldan azal olunduğu zamanda əsərin müasirlik baxımından yenidən təhlili aktuallıq kəsb edir.
Məqsədi: Anarın nəsrində cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatının müxtəlif təzahürlərinin şərti-metaforik üslub və müasirlik yönünün təhlil edilməsi
Alınmış nəticələr: Anarın adıçəkilən əsərinin təhlili göstərir ki, yazıçı Azərbaycanın gələcəyini, səadətini dünya azərbaycanlılarının milli birliyində görür, arzu və istəklərinin ağ qoç – işıqlı, xoşbəxt dünyada tapa biləcəyini güman edir. Əsər bütünlükdə roman – nağıl, üslubuna söykənilərək yazılsa da, “Məlikməmməd” nağılının süjeti olduğu kimi təkrarlanmamış., sadəcə müəllif adı çəkilən folklor abidəsinin motivləri fonunda şərti metaforizmin üslub örtüyünə bürüyərək cəmiyyətin siyasi həyatının fərqli təzahürlərini bütün dolğunluğu ilə canlandırmağa çalışmışdır.
Elmi tədqiqat işi 15. Müstəqillik dövründə nəsr
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n., dos. Sultanova Sürəyya Əbdüləli qızı
Aktuallığı: XX əsrin 60-cı illərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir hərəkat başlanmışdı. Gənc qələm sahibləri yeniləşmə prosesində daha çox fəallıq göstərirdilər. Anar, Elçin, Seyran Səxavət məhz altmışıncıların istedadı, intellekti və erudisiyası ilə seçilən nümayəndələrdəndir. Elçin yaradıcılığının bütün mərhələlərində tənqid, ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə də məşğul olmuşdur. Tədqiqatda onun “Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri”, “Klassiklər və müasirlər”, “Özümüz və sözümüz”, “Məhəmməd Əmin Rəsuzladə” və s. Elmi-nəzəri araşdrımaları təhlil olunmuşdur. Həmçinin bədii yaradıcılıq nümunələrinin forma və janr özəlliklərinə diqqət yetirilmişdir.
Məqsədi: Anar, Elçin və S.Səxavət yaradıcılığının nəzəri cəhətdən təhlilə cəlb etmək və ədiblərin elmi-nəzəri görüşləri ilə yaradıcılığının bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərini vəhdətdə araşdırmaq
Alınmış nəticələr: Elçinin yaradıcılığında hekayə janrı mühüm yer tutur. Yazıçı yaradıcılığının bütün mərhələlərində bu janra müraciət etmişdir. Yazıçının romanları çoxşaxəli, mürəkkəb ədəbi formalar kimi diqqəti cəlb edir. Onun “mahmud və roman” romanı müasir ədəbiyyatımızda reallıqla şərtiliyin vəhdəti baxımından maraqldıır. Yazıçı, publisist, tənqidçi kimi şöhrət qazanan Elçin bir dramaturq kimi də yaradıcılığı ilə maraq doğurur.
Elmi tədqiqat işi 16. A.Babayevin yaradıcılığı
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n. Abdullayeva Sevinc Abdulla qızı
Aktuallığı: A.Babayev qələm işlətdiyi bütün yaradıcılıq sahələrində özünəmxəsus, təkrarsız və bənzərsiz sənət və sənətkarlıq yolu olan, bədii və ictimai fəaliyyəti ilə şəxsiyyəti arasındakı möhkəm əlaqə və bağlılığı qoruyub saxlayan ziyalı yazıçılardan biridir. Onun nəsr yaradıcılığı belə bir fikir söyləməyə haqq verir ki, digər sahələrdəki fəaliyyəti öz bədii qayəsini onun hekayə, povest və romanlarından alır. Fakt odur ki, A.Babayevin ədəbi-bədii irsində unudulmaz, yaddaqalan xarakterlərin əksəriyyəti bədii nəsrindədir. Onun “Kişilər az yaşadı”, “Söz gülləsi” povestləri tipik real həyat səhnələri, maraqlı xarakterlərlə zəngin olan sənət nümunələridir. “Ceviz ağacı”, “Başımıza gələnlər” povestləri diqqətəlayiq həyat tərzi, tipik təəssüratların əhatəsində inkişaf edir.
Məqsədi: A.Babayevin yaradıcılığını ideya-mövzu və sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından təhlil etmək
Alınmış nəticələr: A.Babayevin sənətkar mövqeyinin fəlsəfi dərinliyində dövrə - mühitə cəsarətli nüfuz etmə, mövcud şəraəitin qabarıq bir cəhətini ümumiləşdirmək vüsəti ləyaqətlə öz işini görür. Belə ki, müsbət ideal, həyatın ziddiyyətli, nöqsanlı cəhətlərini göstərmək, aradan qaldırmaqla yox, daha çox mənəvi boşluğun, nöqsan və ziddiyyətlərin mənasını açmaq, səbəblərini aydınlaşdırmaqla məşğul olur. A.Babayev əsərlərindən alınan təsir bədii yaradıcılığın nə qədər çətin, mürəkkəb, məsuliyyətli, eyni zamanda şərəfli olduğunu göstərməklə belə bir fikir doğurur ki, ötən əsrdə nə yaxşı ki, yeni psixoloji nəsr mərhələsi yarandı və o, İ.Hüseynov, Anar, Elçin, İsi Məlikzadə, S.Əhmədov, F.Kərimzadə, A.Babayev və digər güclü nəsli sənət - ədəbiyyat aləminə gətirdi, ədəbiyyatı – sənəti yaşadı.
Elmi tədqiqat işi 17. İsa Muğannanın son illərdə yazdığı hekayə və romanları
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: f.e.n. Hüseynli Sevinc İsa qızı
Aktuallığı: Azərbaycan ədəbi yetirməsi olan İsa Muğanna yaradıcılığında tarixilik özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan Ədəbiyyatının görkəmli sənətkarlarından olan Mehdi Hüseyn vaxtkən tarixilikdən danışanda yazıçının qarşısında bir məqsəd qoyurdu: ixtiraçılıq. Bu xüsusiyyət İsa Muğanna yaradıcılığında xüsusilə vacib məqamlardan biri sayılır. Ustad yazıçı böyük, bədii istedadı ilə yanaşı, ixtiraçılıq qabiliyyəti ilə də oxucunu daim heyrətləndirir. Xüsusilə “Məhşər” romanında sənətkarlıq və ustalıq eyni mövqedə durur. Buradakı obrazlar – Nəsimi, Nəimi, İbrahim şah, Şeyx Əzəm, Teymurləng və s. obrazlar bu fikri bir daha təsdiq edir. Kəskin bədii ziddiyyətlər əsasında yazılan bu möhtəşəm əsər tarixilik baxımından da diqqətəlayiqdir.
Məqsədi: Bizi əhatə edən mövcud problemlərə, mürəkkəb suallara birlikdə cavab tapmaq və qətiyyətlə qalib gəlməyi yaradıcılığının başlıca məramına çevirmiş İsa Muğanna yaradıcılığının tarixilik və məxfilik baxımından təhlili
Alınmış nəticələr: Muğanna hekayələrində mövzu müxtəlifliyinə baxmayaraq, böyük ustalıqla oxucu diqqətini cəlb edən məsələlər müzakirə obyektinə çevrilmişdir. İstər gənclik illərində yazdığı “Arx”, “Cığırlar”, istərsə də ömrünün sonuna təsadüf edən “Şinel”, “Yekədiz Məcid” və s. kimi hekayələrinin ayrı-ayrılıqda böyük, ictimai, ailə-məişət məsələlərinin mənbəyi olduğu sübuta yetirilir.
Yazıçının “Məhşər”dən sonra yazdığı ikinci tarixi fəlsəfi roman olan “İdeal” isə milli-mənəvi dəyərlərimizdən bəhs edən mürəkkəb quruluşlu bir əsərdir. Əsərdəki 750 cildlik kitab obrazı əsrlərdən bəri gələn mübarizliyini və müstəqilliyini qoruyub saxlayan Azərbaycan xalqının özüdür.