Elmi tədqiqat işi 1. Dahi özbək şairi və mütəfəkkiri Mir Əlişir Nəvayinin “Xəmsə”sinin tədqiqi
Mərhələ II: “Leyli və Məcnun” və “Səbayi-səyyar” dastanlarını ana dilimizə tərcümə etmək, önsöz, qeyd və şərhlər yazmaq, lüğət tərtib etmək
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: f.e.d. R.B.Əskərov
Aktuallığı: İlk olaraq Mir Əlişir Nəvayinin “Xəmsə”sinə daxil olan “Leyli və Məcnun” və “Səbayi-səyyar” dastanlarının Azərbaycan dilində tərcümə edilməsi baxımından elmi-tədqiqat işi aktual bir mövzu sayıla bilər.
Məqsədi: Mir Əlişir Nəvayinin “Xəmsə”sinə daxil olan “Leyli və Məcnun” və “Səbayi-səyyar” dastanlarını ana dilimizə tərcümə etmək, önsöz, qeyd və şərhlər yazmaq, lüğət tərtib etmək
Alınmış nəticə: Mir Əlişir Nəvayinin “Xəmsə”sinə daxil olan "Leyli və Məcnun", "Səbayi-səyyar" poemalarını Azərbaycan dilinə çevirdim. Həmin kitablar çap olunmuşdur. "Əlişir Nəvayi və onun "Xəmsə"si" və "Özbək ədəbiyyatı tədqiqatları" adlı iki kitabım çapdan çıxdı. Həmin kitablar artıq özbək dilinə tərcümə olunmuşdur, bu il Nəvayinin yubileyi çərçivəsində Daşkənddə nəşr ediləcəkdir.
Elmi tədqiqat işi 2. Azərbaycan dilinin dialekt bölünməsində əsas ləhcələrin şivə qrupları
Mərhələ II: Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsinin şivə qrupları
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:prof. E.İ.Əzizov
Aktuallığı: Azərbaycan dilinin dialekt bölməsində qərb ləhcəsinin (qərb şivələrinin) yerinin müəyyənləşdirilməsi baxımından bu məsələnin tədqiqi aktuallıq kəsb edir.
Məqsədi: Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsinə daxil olan Qarabağ, Qazax-Borçalı və Gədəbəy-Daşkəsən şivələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək
Alınmış nəticə: Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsinə daxil olan Qarabağ, Qazax-Borçalı və ayrım ( Gədəbəy-Daşkəsən) şivələrinin səciyyəvi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilmişdir.
Elmi tədqiqat işi 3. Azərbaycan dili şivələrinin tarixi-linqvistik tədqiqi
Mərhələ II: Azərbaycan dili şivələrində xitab və sadə cümlənin növləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:prof. M.Ə.Məmmədov
Aktuallığı: Tədqiqat işində Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə dialekt materialları əsasında xitab və sadə növləri araşdırılır. Burada Azərbaycan dilinin, Azərbaycan Respublikasında və hüdudlarından kənardakı şivələrində xitab, nəqli, sual, əmr və nida cümlələrinin növləri müəyyənləşdirilmişdir.
Məqsədi: Azərbaycan dialektalogiyasında zəif öyrənilən problemlərin, indiyə kimi öyrənilməyən şivələrin materialları araşdırılmalıdır.
Alınmış nəticə: Tədqiqat işində dialekt matrealları əsasında xitabların ifadə vasitələri, nəqli, əmr, sual və nida cümlələrinin tipləri müəyyənləşdirilmişdir.
Elmi tədqiqat işi 4. XX əsr özbək poeziyası
Mərhələ III: Həmid Əlimcanın yaradıcılığı
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:prof. F.A.Ağayeva
Aktuallığı: H.Əlimcanın poeziyası ilk dəfə geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. Şairin sevgi, müharibə və qəhrəmalıq mövzularında yazdığı şeirlər araşdırılma mövzusu kimi aktuallığını qorumaqdadır.
Məqsədi: XX əsr özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Həmid Əlimcanın yaradıcılığını tədqiq etmək
Alınmış nəticə: H.Əlimcanın poeziyasında yer alan sevgi şeirləri onun yaradıcılığının zirvəsi hesab ounur. Müharibə və qəhrəmanlıq şeirləri də onun yaradıcılığında mühüm yeri tutmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 5. Orta əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində adlar (sifət, say, əvəzlik nitq hissələri)
Mərhələ II: Orta əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində say
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:dos. İ.D.Vəliyev
Aktuallığı: Orta əsrlərə aid Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində sayların tədqiqi belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, ən qədim nitq hissələrindən biri kimi saylar işlənmə dairəsinin genişliyinə ilə nitq hissələri içərisində özünəməxsus yer tutur. Belə ki, sayların mənşəyinin mənaca növlərinin, sayköklü sözlərin və s hər tərəfli öyrənilməsi dilimizin bir sıra mərhələlərinin həllinə köməklik göstərə bilər.
Məqsədi: Orta əsrlər Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində müşahidə olunan say nitq hissəsini müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə dialekt, şivələrimizlə eləcə də digər yazılı abidələrlə qədim dövrlərə aid mənsub türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə araşdırmaq və tarixi inkşaf baxımından təhlil etməkdir.
Alınmış nəticə: Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasının hər tərəfli tədqiqinə, say nitq hissəsinin inkşaf mərhələlərini izlənməsinə kömək etməklə bərabər dövrün ümumxalq danışıq dili haqqında da ətraflı məlumatı əldə edə bilərik.
Elmi tədqiqat işi 6. Qədim türk yazılı abidələrinin leksikası
Mərhələ II: Qədim türk həyat tərzi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dos. G.Q.Vəliyeva
Aktuallığı: Qədim türk həyat tərzi müxtəlif türk dillərində araşdırılsa da, ölkəmizdə tədqiqatdan kənarda qalmışdır və bunun araşdırılması elmi işin aktuallığını təşkil edir.
Məqsədi: Qədim türklərin etnik münasibətləri, adət-ənənələri, dövlət quruluşu, mədəniyyəti, dini inancları haqqında geniş araşdırma aparılması
Alınmış nəticə: Əldə onunan nəticələr məqalə şəklində konfrans materiallarında çap olunmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 7. «Tonikuk» abidəsinin dili
Mərhələ II: «Tonikuk» abidəsinin leksikası: Leksik-semantik söz qrupları
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dos. Q.A.Abdullayeva
Aktuallığı: Türkün qədim dil mənzərəsini öyrənmək və onu araşdırma obyekti seçmək, onu müasir dövrə daşımaq bütün dövrlər üçün aktualdır və hər zaman da aktual olacaqdər.
Məqsəd: Dilimizin tarixi keçmişinə qayıtmaq, abidənin yarandığı dövrdə türkün dil mənzərəsini öyrənmək.
Alınmış nəticə: Tədqiad obyekti olan “Tonyukuk abidəsinin leksik tərkibi əcnəbiçilikdən uzaqdır. Sözlər mənşəyinə görə türk mənşəli sözlərdir. “Tonyukuk” abidəsinin leksik mənzərəsində yer alan və müxtəlif semantik məzmun göstəricilərini özündə ehtiva edən bu lüğəvi dil nümunələri müasir dillə eyniyyət təşkil edən, eləcə də semantik daralmaya məruz qalan, həmçinin fonoforma fərqliliyi yaradan sözlərdən təşkil olunmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 8. Dünya və insan anlayışlarını ifadə edən dil faktlarının mətndaxili funksionallığı
Mərhələ II: İnsan düşüncəsində qorxu anlayışı və onun dildə ifadə formaları, bədii mətnlərdə üslubi səciyyəsi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dos. S.M.Sadıqova
Aktuallığı: Qorxu anlayışı və onun linqvopsixoloji əsaslarının. İfadə sisteminin araşdırılması iki elm sahəsi üçün aktualdır: psixologiya və linqvistika. Müasir dövrdə fərqli psixoloji təlimlərdə insanın həyatında vacib faktor olan qorxu hissi üzərində müxtəlif araşdırmalar aparılır, qorxu hissinin mental düşüncə və real yaşantıda fiziki-mənəvi təsirindən bəhs edilir. Bu isə bilavasitə dil və düşüncə. Nitq və təfəkkür məsələlərini əhatə edir. eyni zamanda dil insan ünsiyyətinin ən vacib atributu olduğunda insan və cəmiyyət, sosiallinqvistika məsələlərini də əhatə edir. ədəbi mətnlərdə bu dil faktlarının tədqiqi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Məqsədi: Qorxu hissinin anlayış olaraq insan düşüncəsində yeri, hissi-emosional təsiri və onun dil müstəvisində ifadə formalarının araşdırılması, ədəbi bədii nümunələrdə üslubi səciyyəsini müəyyənləşdirmək.
Alınmış nəticə: Qorxu hissinin anlayış olaraq insan düşüncəsində formalaşma mexanizmi müəyyənləşdirmək və onun dil müstəvisində təqdimini, nitq prosesində ifadə formalarının araşdırmaq əsas məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşdur. Linqvopsixoloji aspektlərin ədəbi-bədii nümunələrdə əks olunması və üslubi səciyyəsinin tədqiqi nəzərdə tutulmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 9. Azərbaycan ədəbiyyatında İ.Nəsiminin bədii obrazı
Mərhələ II: Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığında “Cahana sığmayan şair”
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dos.G.Ş.Əliyeva
Aktuallığı: Azərbaycan poetik təfəkkürünün inkişafı tarixində ən mühüm və zəruri mərhələlərdən birinin yaradıcısı olan Nəsimi öz yüksək və fəlsəfi şeiriyyəti ilə ədəbiyyatımızın tərəqqisinə və yüksəlişinə fasiləsiz olaraq xidmət etməkdədir. Məhz buna görə də təkcə orta əsrlərin və sonrakı dövrlərin qüdrətli və məşhur klassikləri deyil, həm də XX yüzildə yazıb-yaratmış böyük Azərbaycan şairləri Nəsimi ruhuna sonsuz hörmətlə yanaşmış, onun heç zaman köhnəlməyən poetik ənənələrini öz yaradıcılıqlarında davam etdirməyə çalışmışlar.
Məqsədi: Xəlil Rza Ulutürkün Nəsimiyə həsr olunan şeirlərini tədqiq etmək
Alınmış nəticə: Müasir Azərbaycan poeziyası özünün əsas inkişaf mərhələlərində həmişə Seyid İmadəddin Nəsimi yaradıcılığına və obrazına güclü mənəvi-estetik ehtiyac hiss edib. Xüsusən Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin ikinci yarısından etibarən milli-mənəvi yenilənmə və özünüdərk prosesləri gücləndiyi zaman Nizami və Füzuli, Xətai, Vaqif və başqa qüdrətli klassiklərimizin irsinə, onların ədəbi-fəlsəfi enerjisinə ehtiyac artdığı kimi, Nəsimi yaradıcılığına da münasibət və istinadlar yüksələn xətlə inkişaf etmişdir. B.Vahabzadə, Qabil, M.Araz, Ə.Kərim, X.R.Ulutürk, F.Sadıq, F.Qoca, N.Həsənzadə və müasir poeziyamızın başqa tanınmış nümayəndələri Nəsimi haqqında gözəl bədii əsərlər yaradaraq, millətimizin və ədəbiyyatımızın mənəvi cəhətdən zənginləşməsinə və qüdrətlənməsinə təsir göstərmişlər.
Elmi tədqiqat işi 10. XX əsr tatar ədəbiyyatında ənənə və novatorluq
Mərhələ II: Tatarların rusdilli ədəbiyyatında milli özünüifadə meylləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:dos. S.O. Ağayeva
Aktuallığı: Görkəmli yazıçı Qayaz İsxakinin yaradıcılığı tatar həyatının güzgüsü sayıla bilər. Onun qəhramanları hər zaman milləti düşünənən, öz xalqının xeyrinə hərəkət etməyə çalışırlar. “İki yüz ildən sonra qeybolma” əsərində yazıçı böyük ustalıqla xalqın indisi və gələcəyini əks etdirir. Milli dil, milli ruh, milli tale problemi, Ayaz Qilyazovun “Üç arşın torpaq” əsərinin aparıcı mövzularından biridir.
Məqsədi: Tatarların rusdilli ədəbiyyatında milli özünüifadə meyllərini Qayaz İsxakinin, Fauziya Bayramova, Quzel Yaxina, Tufan Minnulin və Rustam Kutuyun yaradıcılığı fonunda izləmək
Alınmış nəticə: 1960-cı illərdən başlayaraq tatar ədəbiyyatında yeni nəfəs, düşüncə və ifadə sərbəstliyi genişlənir. Tatarların rusdilli ədəbiyyatında milli özünüfadə meyilləri əsərlərdə böyük yer alır.
Elmi tədqiqat işi 11. Qaraxanlı (Xaqaniyyə) və Xarəzm türkcələrində türk mənşəli leksika (dini terminlər və derivasiya)
Mərhələ II: Qütbün “Xosrov və Şirin” əsərində türk mənşəli islami terminlər
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dos. A.C.Məmmədova
Aktuallığı: Qütbün “Xosrov və Şirin” əsərində türk mənşəli islami terminlərin yeni söz yaratma prosesində izlənilməsi,dövrün digər abidələrinin dili müqayisədə verilməsi baxımından elmi-tədqiqat işi öz aktuallığını qorumaqdadır.
Məqsədi: Qütbün “Xosrov və Şirin” əsərində işlənən türk mənşəli islami terminləri müəyyənləşdirmək
Alınmış nəticə: Həmin türk mənşəli dini sözlər ya qədim türkcədən gələn və tanrıçılığa aid olan leksemlərdir, ya da İslam dini terminlərinə uyğun olaraq yeni yaranan türk mənşəli sözlərdir. Belə ki, bəzi leksik vahidlər yalnız bir əsərdə işlənildiyi halda, başqa yazılı abidələrdə rast gəlinmir ki, onların izləri digər yazılı əsərlərdə axtarıldı.
Elmi tədqiqat işi 12. XVII-XVIII əsrlərdə leksik normanın inkişaf təmayülləri
Mərhələ II: XVIII əsrdə leksik normanın inkşaf təmayülləri (M.P.Vaqif leksikası)
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:dos. F.Q.Kərimli
Aktuallığı: M.P.Vaqifin lüğət tərkibini araşdırarkən folklor dilinin, danışıq ünsiyyət dilinin yazılı ədəbi dilə gətirildiyini... lori sözlərin onun kontekstində poetizmlərə çevrildiyini qeyri-poetik vahidlərin ədəbiləçdirildiyini müşahidə edirik. Vaqifin qoşmalarında olan fərdilik müəyyənləşdirilir. Bəzilərinim də xalq dilinə daxil olmamış ədəbi fəaliyyət göstərən əcnəbi dil vahidlərindən, digərlərində isə milliləşmiş əcnəbi vahidlərdən istifadə etdiyi müəyyənləşdirilir.
Məqsədi: Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili leksik normasının başlanğıcdakı ən demokratik təzahürü kimi M.P.Vaqifin leksikası haqqında geniş təsəvvür yaratmaq.
Alınmış nəticə: XVIII əsrdə ədəbi dilimizdə özünü göstərən dil təkamülü M.P.Vaqifin leksikası ilə zənginləşir ümumiləşir, realizmi ədəbi məktəbə çevirir.
Elmi tədqiqat işi 13. “Türk xalqları ədəbiyyatında sosialist realizim: poetika və problematika”.
Elmi tədqiqat işi 13. “Türk xalqları ədəbiyyatında sosialist realizim: poetika və problematika”
Mərhələ II: Sosialist realizmin Türkiyə ədəbiyyatına təsiri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:dos. F.Ə. Dursunova
Aktuallığı: Sovet İttifaqının dağılmasından sonra “sosialist realizm” adlandırılan ədəbi istiqamət yalnızRus sovet ədəbiyyatı çərçivəsində yenidən nəzərdən keçirilmiş, tam yeni baxış açısından dəyərləndirilmişdir. Türk xalqlarıədəbiyyatında eyni çalışma yerinə yetirilmədiyi üçün bu tədqiqat aktuallığını qorumaqdadır.
Məqsədi: Türk xalqları ədəbiyyatında “sosialist realizm” ədəbi istiqamətinin müasir metodologiyalar əsasında araşdırılması, bu ədəbi istiqamətin Sovet İttifaqına daxil olmayan Türkiyə ədəbiyytına təsirinin müəyyən edilməsi.
Alınmış nəticə: Rus ədəbiyyatında sosialist realizm cərəyan edən ədəbi proseslərin bir nəticəsi kimi təbii olaraq yaranmışdır, Türk xalqları ədəbiyyatında isə daha çox “nəzirə” (poetik cavab) formasını daşımaqdadır.
Elmi tədqiqat işi 14. Türk xalqları ədəbiyyatında türk dili uğrunda mübarizə
Mərhələ II: Əhməd Yəsəvi türkdilli sufi ədəbiyyatın yaradıcısı kimi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:dos. K.N.Nəcəfova
Aktuallığı: Əhməd Yəsəvi sufizmin türk dilində variantını yaratmadı, sufizmin türk dilində klassik nümunələrini yaratdı. Bu baxımdan onun “Divani-hikmət” və “Fəqrnamə” əsərləri bütövlükdə sufizmin hadisəsinə çevrildi. Ə.Yəsəvidən sonra sufi əsərlərin türk dilində yazılması ənənəyə çevrildi və türk xalqlarının ədəbiyyatı türk etnosunun mövcudluğuna təminat yaradan ən vacib faktorlardan biri olduğunu təsdiq elədi. O, zamanı qabaqladı və türk xalqlarının özünün, söz sənətinin xeyrinə işləməsinə istiqamətləndirdi. Yəni Ə.Yəsəvi fenomeni olmasaydı, Türkiyədə, Azərbaycanda, Özbəkistanda, Türkmənistanda və s. Y.Əmrə kimi sənətkarların sufi əsərlərini türk dilində yazması ənənəsi başlanğıca çevriləcəkdi. Buna görə də Əhməd Yəsəvini dünya ədəbiyyatında qüdrətli şair, türk dünyasında isə həm də zamanı qabaqlayan şairkimi qiymətləndirmək lazım gəlir.
Məqsədi: Tədqiqat işində türk yazılı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Ə.Yəsəvinin əsərləri islami və fəlsəfi dəyərlər baxımından təhlil olunur
Alınmış nəticə: Təsəvvüf tarixində əsərləri və irfani həyatı ilə böyük maraq doğurmuş Yəsəvi dünya təsəvvüf tarixində çox böyük iz qoymuşdur. Xoca Əhməd Yəsəvi türk təsəvvüf ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi kimi türk dünyasında deyil, bütün müsəlman Şərqində zəngin ənənələr yaratmış, özündən sonrakı ədəbiyyatın inkişaf və formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Elmi tədqiqat işi 15. M.P. Vaqifin əsərlərinin dilində alınmalar
Mərhələ II: M.P.Vaqifin əsərlərinin dilində feil və əvəzlik
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: Müəl. Q.Ş.Xanməmmədov
Aktuallığı: M.P.Vaqifin fəaliyyər dövrü ədəbi dil baxımından çox maraqlı bir dövrü əhatə edir. Belə ki, uzun bir müddət dominatlıq edən klassik kitab üslubu öz yerini folklor danışıq üslubuna verir. M.Füzuli dövründə ən yüksək mərtəbəyə yüksəlmiş kassik kitab üslubu XVIII əsrdə öz dövrünü başa vurmuşdur. Onun yerinə xalqın əksəriyyətinin başa düşdüyü doğma xalq dilində bədii nümunələr üstünlük təşkil edir. Demək olar ki, bu dövrün ən bariz nümunəsi M.P.Vaqifdir. Ədib xalq dilinin incilərindən istifadə edərək əksəriyyətin qəlbini oxşayan gözəl bədii nümunələr yaratmışdır. M.P.Vaqifin dili xalqın öz ruhunu oxşayan, başa düşdüyü gözəl milli dil nümunələri ilə zəngin olduğu qədər də alınma dil faktları da üstünlük təşkil edir.
Məqsədi: M.P.Vaqifin əsərlərinin dilində işlədilən alınma feil və əvəzlikləri tarixi-müqayisəli şəkildə araşdırmaq
Alınmış nəticə: Ədəbi dil xüsusiyyətlərini əsas tutaraq M.P.Vaqifin dilini özündən qabaqkı dövrlərlə müqayisə edərək çox maraqlı dil faktlarına rast gəlirik. Göstərilən dil faktlarının bir hissəsi də alınmalarla bağlıdır. M.P.Vaqifin dili alınmalarla çox zəngindir. Bu alınmalar ədibin milli dil xüsusiyyətləri ilə yanaşı ərəb və fars dilinin gözəl bilməsinə dəlalət edir.
Elmi tədqiqat işi 16. M.Füzuli dilinin lüğət tərkibi
Mərhələ II: M.Füzuli dilindəki təbiətə aid sözlər
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş:Müəl. S.Ə.Cəlilova
Aktuallığı: Türkdilli divan ədəbiyyatının şəriksiz lideri, böyük söz sərrafı Məhəmməd Füzulinin leksik fondu təbiətə aid sözlərlə zəngindir. Onun dilində lüğət tərkibinin bütün qatlarına (təbiətə aid, dini məzmunlu, məişət deyimləri, kübar ifadələr və s.) aid sözlər, deyimlər, ifadələr yer almaqdadır.Füzulinin dilində işlədilən bir çox fars sözləri bu gün dilimiz üçün arxaik sayılsa da, fars dilində öz işləkliyini saxlamaqdadır.
Məqsədi: Füzuli dilində işlənmiş təbiətə aid sözləri milli mənşəyinə görə qruplaşdırmaq və müasir ədəbi dilimizdəki qarşılığı ilə müqayisə etmək.
Alınmış nəticə: Beləliklə, bu tədqiqat işində Füzuli dilinin hər sahədə sahib olduğu bədii incəliklərdən bəhs etməyə, onun leksik fondunun son dərəcə zəngin olduğunu göstərməyə çalışdıq. Füzuli yaradıcılığından gətirdiyimiz misallar bu dediyimizə nümunədir. Sünbül, nərgiz, gül, bülbül, bənövşə, lalə, reyhan, zanbaq, qönçə, xar, peykan, süsən, gülşən, çəmənzar, əjdaha, mur, qovun, turunc, nar, heyva və s.