Mövzunun adı: Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi məsələləri.
Mövzunun aktuallığı və məqsədi: Аzərbаycаn dilinin tədrisiinin nəzəri və prаktik məsələləri .Аzərbаycаn dili və ədəbiyyаtının prоblеmləri.
Elmi tədqiqat iş 1. Leksik norma təlimi.
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: professor Hüseyn Əsgərov
Aktuallığı: Məlum olduğu kimi, dövlət dilinin funksiyası genişləndikcə və artdıqca onun normalarında zəruri yeniləşmə prosesləri baş verir. Azərbaycanda müstəqil dövlətçilik olmadığı mərhələdə dilin funksionallaşmasında müəyyən məhdudiyyətlər mövcud olmuşdur. Müstəqillik mərhələsində dilin funksionallığı artdığına görə bu mərhələdə əvvəllər mövcud olmayan digər üslublar da formalaşmağa başlayır. Bu baxımdan müraciət olunan mövzu olduqca aktualdır
Məqsədi: Azərbaycan dilində qrammatik vasitələrin müəyyən bir qismi yazılı və şifahi nitqin qarşılıqlı münasibətləri əsasında vahid norma hüququ qazanmışdır. Vahid norma hüququ qazanmış dil vasitələri üçün səciyyəvi və ümumi əlamət ondan ibarətdir ki, bunlar həm yazıda, həm də şifahi nitqdə bərabərhüquqlu səviyyədə işlədilir. Yazıda heç bir icbari tələb olmadığı kimi, şifahi nitqdə də hər hansı bir ixtiyarilik nəzərə çarpmır. Hər iki istiqamət üzrə bərabərhüquqlu səviyyədə işlədilən vahidlərdə norma sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxara biləcək heç bir təsir mövcud deyildir və gözlənilmir. Bərabərhüquqlu normalılıq nitq vahidlərində uzun müddət ərzində şifahi nitqin intensivliyi əsasında ümumişlək xarakteri alaraq yazıya da eyni əsasla keçərək hüquq bərabərliyi qazanmışdır.
Alınmış nəticələr: Normalaşmış bərabərhüquqlu vahidlərin mövcudluğu norma sabitliyinin göstəricisi olduğu üçün digər vahidlərin normalaşma səviyyəsinin meyarı hesab oluna bilər. Məhz belə vahidlərin mövcudluğu qrammatik vasitələrin vahid norma istiqamətlərini müəyyən etməyə tam bir əsas yaradır. Normalaşmış bərabərhüquqlu vahidlər həm yazılı və həm də şifahi nitqin norma bazasını təşkil edir. Başqa sözlə, yazılı və şifahi nitqdə müəyyən edilən normaların bütün potensialı bərabərhüquqlu normalardan asılı olur. Hansı dildə bərabərhüquqlu normaların potensialı zəngindirsə, o dildə norma sabitliyi daha geniş olur. Dil həm struktur və həm də ifadə cəhətdən daha zəngin olur. Dilin daxili mexanizmi mövcud anlayışları daha çevik şəkildə ifadə edə bilir. Belə dillərdə, şifahi nitq öz səlisliyi, aydınlığı, müstəqilliyi həmçinin ifadə zənginliyi ilə seçilir və fərqlənir. Bərabərhüquqlu normalarla zəngin olan dillərdə şifahi nitq analitik təfəkkürün inkişafına da güclü təsir edir və belə dillərdə şifahi nitq vasitəsi ilə anlayışların çevik və intensiv şəkildə çatdırılması imkanları daha da genişlənir.
Elmi tədqiqat iş 2. Sadə cümlələri genişləndirən sintaktik kateqoriyaların tədrisi.
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Rəhilə Quliyeva
Elmi-plan işində determinat üzvlər və cümləni genişləndirən digər sintaktik vasitələrin – əlavələr, həmcins üzvlər, qoşulma konstruksiyalar, ara sözlər və birləşmələr, əlavə cümlələrin nitqdə rolu, cümlələrə müxtəlif semantik çalarlar qataraq fikrin düzgün, əhatəli şəkildə ifadəsinə xidmət etdikləri məsələsi açıqlanır, eyni zamanda onların tədrisi yolları göstərilir.
Aktuallığı: İnsanlar arasında ünsiyyət ya şifahi, ya da yazılı nitq vasitəsilə həyata keçirilir. Şagirdlərin nitq mədəniyyətini, natiqlik məharətini formalaşdırmaq, xüsusən rabitəli nitqlərini inkişaf etdirmək günün ən aktual problemlərindəndir. Düzgün, səlis nitqə yiyələnmək isə cümlə qurmaq vərdişləri əsasında formalaşır. Mükəmməl, rabitəli nitqə bir çox tələblər verilir ki, bunlardan ən başlıcası cümlədə məzmun və kompozisiyanın olmasıdır. Nitqin məzmun və formasının vəhdətdə inkişaf etməsi üçün dilin bütün normalarını, o cümlədən qrammatik-morfoloji və sintaktik normaları gənc nəslə mənimsətmək aktual problemlərdən biridir.
Məqsədi: Bu problemin elmi şərhi, araşdırılması dilçiliyin sintaksis şöbəsinin bir sıra məsələlərinin həlli üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İşdə məqsəd cümləni formalaşdıran cümlə üzvlərindən başqa cümləni genişləndirən vasitələrin elmi, metodik-təcrübi və nitq mədəniyyəti baxımından əhəmiyyətini dərk edərək tədrisi yollarını araşdırmaq və eyni zamanda mənimsətməkdən ibarətdir.
Alınmış nəticələr: Tədqiqat işində müəyyənləşdirilir ki, məlum olduğu kimi, sadə cümlələr ya baş üzvlərdən, ya da baş üzvlərlə ikinci dərəcəli üzvlərdən yaranır. Belə cümlələr adi informativ xarakterdə olur. Lakin müxtəsər və geniş cümlələr adlanan belə cümlələr əlavə sintaktik konstruksiyalarla işləndikdə struktur-semantik cəhətdən zənginləşir. Nəticədə, belə genişlənmiş cümlələr müəyyən informasiyalar verməklə yanaşı, əlavə məna çalarları bildirir, fikri düzgün, aydın, dəqiq şəkildə ifadə edir.
Tədqiqat işindən belə nəticə alınır ki, cümləni genişləndirən sintaktik kateqoriyaların öyrədilməsi şagirdlərin, tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf etdirir, onlarda mükəmməl nitq mədəniyyəti formalaşdırır.
Elmi tədqiqat iş 3. Ümumi orta təhsil səviyyəsində dil qaydaları üzrə məzmun standartlarının reallaşması yolları
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Əhəd Cavadov
Elmi-plan işində V-IX siniflərdə təhsilalanların bilik və bacarıq səviyyələrinə qoyulmuş dövlət tələbi olan məzmun standartları və onların reallaşması üsulları araşdırılır. Bu standartlar nəticə şəklində olub, özündə konkret mənimsəniləcək biliyi və fəaliyyəti birləşdirir. Bilik komponentində nəyin öyrədiləcəyi, fəaliyyət komponentində isə öyrənilənin necə nümayiş etdiriləcəyi əks olunur.
Aktuallığı: Əsas standartlar bir neçə sinifdə və hətta bütün orta təhsil pilləsi ərzində eyni formada tətbiq olunmalıdır. Sinifdən- sinfə keçdikcə əhatə olunan bilik və bacarıqların miqyası alt standarlar vasitəsilə müəyyənləşdirilir. Bunlar əsas standartlarda ifadə olunmuş fikrin müəyyən hissəsini təşkil edir. Bu həm də sinifdən-sinfə biliyin və fəaliyyətin monitorinqini izləməyə imkan verir. Məlumdur ki, Azərbaycan dili təliminin məqsəd və vəzifələrinə uyğun olaraq, məzmun xətləri təhsilin bütün pillələri üzrə aşağıdakı kimi təyin edilmişdir:1) dinləyib - anlama və danışma; 2) oxu; 3) yazı; 4) dil qaydaları.
Məqsədi: Elmi-tədqiqat işinin məqsədi V-IX siniflərdə əsas standartların dördüncüsü olan dil qaydalarının reallaşması üçün vacib olan üsulların araşdırılmasıdır . Bu standartın tələbinə görə, V-IX sinif şagirdləri yaş həddinə uyğun yiyələndikləri zəruri fonetik, leksik, qrammatik bilikləri ümumiləşdirir və onlardan fəaliyyət komponenti kimi edirlər. Onlar seçdikləri dil faktlarını qruplaşdıraraq təqdim edir,dinlədiyi fikri anladığını nümayiş etdirirlər. Bununla yanaşı, şagirdlər rabitəli şifahi və yazılı nitq bacarıqlarına malik olduqlarını, qarşılaşdığı sözlərin mənasını mənimsədiklərini, oxu və yazı texnikası vərdişlərinə yiyələndiklərini, fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik və orfoqrafik qaydaları, demək olar ki, tam bildiklərini nümayiş etdirir, orfoqrafiya və durğu işarələri qaydalarını gözləməklə müxtəlif növ yazılı çalışmaları ( imla, ifadə, esse,hekayə, inşa) yerinə yetirirlər.
Alınmış nəticələr: Tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, ümumi orta təhsil səviyyəsində məzmun standartlarının tələblərinə uyğun olaraq, şagirdlər “Azərbaycan dili” fənni üzrə danışanın fikrinə münasibət bildirir, öz fikirlərini sərbəst və ardıcıl və rabitəli şəkildə ifadə edir; düzgün, sürətli, şüurlu, ifadəli oxuyur; irihəcmli rabitəli mətnlər qurur; lüğətlərdən, məlumat kitablarından və elektron resurslardan sərbəst şəkildə istifadə edir; Azərbaycan xalqının dili, tarixi, əxlaqi-mənəvi dəyərləri, incəsənəti, adət-ənənələri haqqında öyrəndiyi məlumatları müxtəlif formalarda təqdim edir; rabitəli yazılı və şifahi nitqində fonetik, leksik, qrammatik qaydalara yiyələndiyini nümayiş etdirirlər.
“Azərbaycan dili”(dövlət dili kimi) fənni üzrə şagird dinlədiyi fikirləri anladığını nümayiş etdirir; müşahidə etdiyi əşya və hadisələri təsvir edir; irihəcmli mətnləri düzgün və sürətlə oxuyur, məzmununu izah edir; söz birləşməsi və cümlə modellərindən irihəcmli şifahi və yazılı mətnlər qurur; dialoqlarda zəruri nitq etiketlərinə yiyələndiyini nümayiş etdirir; məlumat xarakterli irihəcmli mətnləri lüğət vasitəsilə tərcümə edir.
Elmi tədqiqat iş 4. Psixologiyaya dair terminlərin tədrisi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Məhbubə Qurbanova
Aktuallığı: 2021-23-cü illər üçün nəzərdə tutulmuş (“Azərbaycan dili dərslərində əcnəbi tələbələrə terminoloji leksikanın tədrisi”) problem məsələnin ikinci mərhələsi olan “Azərbaycan dili dərslərində əcnəbi tələbələrə Psixologiyaya dair terminoloji leksikanın tədrisi” adlı elmi-plan işində həmin fənnə aid dərsliklərdə (5 dərslik üzərində tədqiqat aparılmışdır) işlənmiş psixologiyaya aid terminlər toplanaraq araşdırılmışdır.
Məqsədi: Elmi-plan işinin əsas məqsədi odur ki, əcnəbi tələbələrə əsasən, Avropa mənşəli, bəzən də ərəb mənşəli terminləri anlayacaqları şəkildə öyrətməkdir. Gələcək ixtisas profilinə uyğun materiallar əsasında fənni öyrənərkən psixologiya üzrə ümumelmi və xüsusi leksik minimumu təqdim etmək tələbələrin ixtisas predmeti kimi məlumatlarını genişləndirməkdir.
Alınmış nəticələr: Tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, dərsliklərdə, xüsusən “Nitqin elmi üslubu” dərsliyində psixologiyaya aid onlarla terminlər vardır ki, bu elmi-plan işində həmin sözlər Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti və ASE-dən seçilmiş materiallar vasitəsilə təhlil olunmuşdur. Nəticədə elmi-plan işi orijinal və maraqlı dil faktları əsasında işlənmişdir.
Elmi tədqiqat iş 5. İlk qrammatika dərslikləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Rəna Mahmudova
«İlk Azərbaycan dili dərslikləri və dərs vəsaitlərinin yaranma tarixi» adlı elmi plan işinin 2-ci mərhələsi «İlk qrammatika dərslikləri»» adlanır. XIX əsrdə Azərbaycan dilinin qrammatikasına aid yazılan ilk dərsliklər tədqiqata cəlb olunur.
Aktuallığı. Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərindən olan qrammatika dərsliklərinin tarixini araşdırmaq, tədqiq etmək, onlar haqqında məlumat vermək bu günün ən aktual məsələsidir.
Məqsədi. Elmi plan işində ilk qrammatika dərsliklərinin müəllifləri olan görkəmli maarifpərvər ziyalılar – Mirzə Kazımbəy, Mirzə Məhəmməd Əfşar, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə və başqalarının yazdıqları ilk qrammatika dərslikləri haqqında geniş məlumat verilir. Bu dərsliklərin yaranma tarixini araşdırmaq, üzə çıxarmaq, onları gənc nəslə tanıtmaq, həmin dərslikləri müəllimlərə tanıtmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu dərsliklər dilimizin tədrisində və təbliğində, ana dilimizin qorunub saxlanılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəticə. Tədqiqat nəticəsində XIX əsrdə yaranan qrammatika kitabları bu gün də müasirdir və onlardan istifadə etmək lazımdır. Mirzə Kazımbəyin «Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası», Mirzə Məhəmməd Əfşarın «Fənni-sərfü nəhvi-türki», N.Nərimanovun «Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərfi-nəhvi» dərslikləri müasir qrammatika dərsliklərinin təməli kimi ilk mənbə sayılır. Həmin dərsliklərin pedaqoji universitetlərin tədris planlarına salınması, gənc müəllimlərin həmin dərsliklərlə tanış olması çox vacibdir. Bu dərslikləri qorumaq və üzə çıxarmaq bizim müqəddəs borcumuzdur.
Elmi tədqiqat iş 6. Divanbəyoğlunun pedaqoji fəaliyyəti
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent İradə Şəmsizadə
Aktuallığı: 2022-2023-cü illər üçün tutulmuş problem məsələnin (Abdulla bəy Divanbəyoğlunun pedaqoji və metodiki görüşləri) ikinci mərhələsi olan “Divanbəyoğlunun pedaqoji fəaliyyəti” adlı elmi plan işində XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda pedaqoji-psixoloji fikri geniş yayan bütün həyatı boyu öz xalqının maariflənməsi kimi nəcib bir işə xidmət edən Divanbəyoğlunun elmi pedaqoji fəaliyyətinin araşdırılması aktualdır.
Məqsədi: Elmi tədqiqat işinin məqsədi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda pedaqoji-psixoloji fikri geniş yayan bütün həyatı boyu öz xalqının maariflənməsi üçün çalışan Divanbəyoğlunun pedaqoji və metodiki görüşlərinin analizidir.
Alınmış nəticə: Elmi tədqiqat işi. Görkəmli alim və yazıçı Divanbəyoğlunun istər ədəbi, elmi-publisistik yaradıcılığında, istər pedaqoji ideyaları, istərsə də milli mədəniyyətimizə və ictimai düşüncəmizə baxışının yüksək səviyyədə davam və inkişaf etdirilir.
Elmi tədqiqat iş 7. Vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşması.
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: professor Mətanət Abdullayeva
Aktuallıqı: 2021-2023- cü illər üçün nəzərdə tutulmuş problem məsələnin (“Şəxsiyyətin yetkinləşməsində və dünyagörüşünün formalaşmasında ədəbiyyat fənninin rolu”) ikinci mərhələsi olan “Vətəndşlıq mövqeyinin formalaşması” adlı elmi - plan işində tədris müəssisələrində uşaqların və gənclərin təlim-tərbiyəsində vətən, vətəndaş anlayışlarının dərki və bu kontekstlə bağlı ideyaları mənimsətmək yolu ilə ictimai şüurun və şəxsiyyətin formalaşdırılması problemi araşdırılır.
Məqsədi: Elmi-plan işinin əsas tezislərindən biri odur ki, uşaqların elmi bilikləri, intellekti onların vətəndaş kimi formalaşmaları işinə də təkan verməlidir. Ədəbiyyat dərsi uşaqlara bədii zövq, estetika aşıladığı qədər də onları tərbiyələndirir, dünyagörüşlərini istiqamətləndirir. Humanitar fənlər, xüsusən də, ədəbiyyat vətəndaşlıq baxışlarını, “vətən övladı” missiyasını daha aydın və dərindən amlamağa yardım edir. Yeniyetmələrin dünyanı necə görmələri, onları nəyin həyəcanlandırması, nəyə rəğbət bəsləmələri, nəyin nifrət doğurması ədəbi mövzuların necə tədris olunmasından və tərbiyəçinin – müəllimin professionallığından asılıdır. Elmi işdə ədəbiyyat dərslərinin uşaqların vətəndaşlıq mövqeyini müəyyənləşdirən mənəvi mədəniyyətinin formalaşmasında hansı metodlardan və üsullardan istifadə məsələsi araşdırılır. “Vətən” anlayışının mikro və makro kontekstdə anladılmasının insan fenomeninin formalaşmasında rolu barədə danışılır.
Alınmış nəticələr: Ədəbiyytın tədrisi vasitəsilə uşaqlar və yeniyetmələr tərbiyə və əxlaq normalarına yiyələnərək insanpərvərlik, vətənpərvərlik, yüksək humanizmin mahiyyətini dərk edirlər. Vətənə məhəbbət, dövlətin və xalqın tarixinə hörmət, mədəniyyətinə ehtiram kimi əxlaq normalarını mənimsəyirlər. Elmi işdə göstərilir ki, uşaqların yüksək mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşması onların kollektivdə davranışlarını tənzimləyir, bu isə cəmiyyətin mənəvi-əxlaqı bazasının sağlamlığı deməkdir. Böyük mütəfəkkirimiz Hüseyn Cavidin təbiri ilə desək :”Bu dün məktəbimiz və ədəbiyyatımız necədirsə, sabah məktəbimiz və cəmiyyətimiz də o cür olacaq”.
Elmi tədqiqat iş 8. XX əsrin 60-80-ci illərinə aid metodik əsərlərdə Azərbaycan dilinin tədrisi məsələləri.
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: İcraçı: dosent Saidə Mustafayeva
Elmi-plan işində, adına uyğun olaraq, metodika sahəsində XX əsrin 60-80-ci illərində yazılmış əsərlərdə Azərbaycan dilinin tədrisi məsələlərindən bəhs olunur.
Aktuallığı: Azərbaycan dili tədrisi metodikası elminin elmi əsaslarının öyrəilməsi
istiqamətində daima müxtəlif tədqiqatlar aparılır , Azərbaycan dili dərslərində istifadə ediləcək metod və üsulların təsir dairəsi, üsullardan istifadənin bir sıra şərtləri və metodika elminin qarşılıqlı əlaqədə olduğu elmlər və digər bu kimi bir sıra məsələlər hər bir dövrdə aktual problem kimi dilçi və metodis alimlərin diqqət mərkəzində olur. Bu səbəbdən də, Azərbaycan dilinin tədrisi çərçivəsində XX əsrin 60-80-ci illərində yazılmış Azərbaycan dili tədrisi metodikanının ümumi məsələlərini, fonetikanın, morfologiyanın, orfoqrafiyanın, sintaksisin, durğu işarələrinin, üslubiyyatın tədrisi məsələlərini, şifahi nitqin inkişafı, şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi və digər, ana dilimizin tədrisi ilə əlqəli məsələləri özündə əks etdirəm əsərlər nəzərdən keçirilir.
Məqsədi: Azərbaycan dilinin tədrisi sahəsində XX əsrin 60-80-ci illərində yazılmış metodik əsərlər təhlil edilir.
İlk olaraq, Ağaməmməd Abdullayevin 1961-ci ildə çap etdirdiyi "Üslubiyyat məsələlərinin metodikası" adlı dərs vəsaitidir nəzərdən keçirilir.
Həmin əsərdə Orta məktəbdə üslub keyfiyyətini yaxşılaşdırilması, şagirdlərin öz fikirlərini ifadə etmək üsul və bacarıqlarının öyrədilməsi məqsədi daşıdığı müəyyənləşdirilir. Digər bir metodist alim Y.Kərimovun “Yazı təliminin bəzi məsələləri”, “İbtidai siniflərdə orfoqrafik çalışmaların sistemi” , “Ana dili tədrisinin nəzəri problemləri”, “Ana dili tədrisinin metodikası” və digər bu kimi əsərlərində
ibtidai təlim, ana dili tədrisi metodikası istiqamətində işin təşkili və tədris üsullarından istifadə imkanları məsələsinə toxunulmasından bəhs olunur.
Dilimizin tədris keyfiyyətinin yüksəldilməsində xüsusi yer tutan , Ə.Əfəndizadənin elmi rəhbərliyi və alimlərdən, B.Əhmədov, M.Həsənov, Y.Əfəndiyev, K.Mikayılovun birlikdə fəaliyyətini nəticəsi olaraq 1965-1966 və 1976-1977 ci illərdə çap olunan iki cilddən ibarət “Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisi” (I hissə «Azərbaycan dilinin tədrisi») adlı kitabda Azərbaycan dili təliminin məqsəd və vəzifələri, metodları, təşkilat formaları, fonetika, orfoepiya, orfoqrafiya, leksika, qrammatika və digər bölmələr üzrə təlimin metodik problemlərindən geniş şəkildə bəhs edilməsi məsələsi şərh olunur.
Görkəmli metodist alim, professor Məhəmməd Həsənovun 1960-cı illərdə yazdığı "V-VIII siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi haqqında", "Azərbaycan dilinin tədrisi", "Durğu işarələrinin işlədilməsi qaydaları", 1970-ci illərdə "Sintaksisin tədrisində qarşıya çıxan çətinliklər və onların aradan qaldırılması yolları", "Qrammatikanın (morfologiyanın) tədrisində orfoqrafiya üzrə aparılan işlər", "Azərbaycan dili sintaksisinin tədrisində qarşıya çıxan çətinliklər" əsərlərində həlini tapan tədris məsələri izah olunur.
Həmin dövrdə, görkəmli alimlərdən prof. B.Əhmədovun "Azərbaycan dili təliminin qanunları, prinsipləri və metodları" monoqrafiyası, H.Balıyevin "Orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası" dərsliyi və digər çap olunmuş bu kimi metodik əsərlərin Azərbaycan dilçiliyi şöbələrinin tədrisindəki önəmli xüsusiyyətləri göstərilir.
Alınmış nəticələr: Tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, XX əsrin 60-80-ci illərində yazılmış metodik əsərlərin bir qismi yalnız Azərbaycan dilinin tədrisi ilə bağlı ümumi məsələləri, məktəbəqədər pedaqogika, ibtidai təlim, ana dili tədrisi kimi məsələlərdən bəhs edir. Dıgər bir qism əsərlərdə isə Azərbaycan dili təliminin məqsəd və vəzifələri, metodları, təşkilat formaları, fonetika, orfoepiya, orfoqrafiya, leksika, qrammatika və digər bölmələr üzrə təlimin metodik problemləri məsələləri genişliyi ilə əhatə olunur.
Azərbaycan dili tədrisi metodika elmi istiqamətində metodist alim, professor A.Abdullayev tərəfindən əsası qoyulan və davam etdirilən tədqiqatlar 1960-cı illərdə daha ciddi və geniş bir xarakter almağa başlayır. Artıq yeni-yeni metodik əsərlər çap edilir, Azərbaycan dili tədrisi metodikanının ümumi məsələləri, dilçiliyin şöbələrinin- fonetika, orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, morfologiya, sintaksis və üslubiyyatın tədrisi məsələlərini özündə əks etdirəm əsərlər, dərsliklər yazılıb çap edilir. Bununla da, həmin metodik əsərlər Azərbaycan dilçiliyi bölmələrinin tədrisdə qarşıya çıxan çətinliklərin həllində əsaslı vasitəyə kimi dəyərləndirilir.
Elmi tədqiqat iş 9. VIII-IX siniflərdə mətn üzrə sürətli və ifadəli oxunun təşkili metodikası.
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: baş müəllim Gülümsər Abbasova
Aktuallığı: Dilçilikdə bədii mətnlərin linqvistik təhlili həyata keçirilir. Burada bədii mətnlərin dil xüsusiyyətləri diqqətlə təhlil olunur. Dilin təsvir və ifadə vasitələrinə, bədii mətnin leksik ehtiyatlarına nəzər salınır. Belə ki, oxunulacaq mətnin söz ehtiyatları, obrazların hərəkət və davranışları barədə dolğun rəyə gəlmək üçün mütləq onun dili ilə tanış olunur. Onların qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində obrazların əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri ifaçıya daha yaxşı aydınlaşır. Deməli, dil üzərində aparılan işlər mətnin daha dərindən öyrənilməsinə şərait yaradır. Həmin cəhətlərdən ifadəli oxu zamanı istifadə edilir. Öyrənməyə təsir edən ən vacib amillərdən biri də sürətli və effektli oxumaqdır. Sürətli oxumağın yavaş oxumağa nisbətən daha yaxşı qavranıldığı qəbul edilir.
Məqsədi: VIII-IX sinif şagirdlərinin yaş xüsusiyyətləri, qabiliyyəti və maraqları nitq və təfəkkür fəallığının özünəməxsusluğu, bədii yaradıcılıqda inikas üsulları, dil və üslub məsələləri və s. ifadəli oxu zamanı nəzərə alınan işlər sırasındadır. Deməli, ədəbiyyatşünaslığın bu sahədəki müddəaları ifadəli oxunun uğurla həyata keçirilməsini təmin edir. İfadəli oxu məktəb şəraitində tətbiq olunan bədii oxu sənətidir. Onun əsas vəzifəsi bədii və elmi-publisistik mətnlərdə əks olunan məzmunu daha yaxşı mənimsəmək, obrazları, hadisə və ya əhvalatın təsvirini, gedişatını olduğu kimi canlandırmaqla şagirdlərə estetik zövq və yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərlər aşılamaqdır. Ədəbi əsərlərin ifaçılıq təhlili, ifadəli oxuda əsərin janr xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, VIII-IX sinif şagirdlərinə ifadəli oxu bacarığı və vərdişlərinin aşılanması məsələləri də diqqət mərkəzində olur. Sürətli oxu isə şagirdlərə özünə güvənməyi, söz ehtiyatlarını və savadlarını artırmağa kömək edir.
Alınmış nəticələr: VIII-IX siniflərdə şagirdlərə ifadəli oxu bacarığının mənimsədilməsi son anda onların təxəyyülünün, təfəkkür və nitqinin inkişafına kömək edir. Şagirdlərin ifadəli oxusu onlarda cümlələrdəki fikir və hissin tutulması məharətini formalaşdırır. O eyni zamanda emosiyaların əyani müşahidəsinə, şagirdlərə nitq texnikası vərdişləri təlqin edilməsinə, onların ifalarının canlı olmasına şərait yaradır. Sürətli oxu zamanı isə şagirdlərin beyni daha yaxşı əlaqələr qurur, mətni mənimsəmələri asanlaşır, oxuyarkən beyinləri başqa şey düşünmür, sadəcə oxumaqla məşğul olur, oxumaqdan zövq alır və kitab oxuma vərdişinə bir addım atmış olurlar.
Elmi tədqiqat iş 10. Morfoloji yolla söz yaradıcılığının öyrədilməsiməsələləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Şəhla Əliyeva
Ədəbi dilin inkişafında söz yaradıcılığı prosesi mühüm amillərdən biridir. Azərbaycan dili türk dilləri içərisində öz orijinallığı ilə fərqlənən, lüğət tərkibi, söz ehtiyatı cəhətdən zəngin dildir. Söz yaradıcılığı sözlərin artması, yaranması qanunauyğunluqlarının məcmusudur. Söz yaradıcılığı üç yolla – leksik, morfioloji və sintaktik üsulla əmələ gəlir. Elmi-plan işində morfoloji yolla söz yaradıcılığının öyrənilməsi məsələlərini araşdıraraq belə qənaətə gəlirik ki, bu yolla yaranan sözlər dilin öz daxili qanunauyğunluqları əsasında formalaşır.
Aktuallığı: Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf meyilləri, əsas proseslər dilin lüğət tərkibində daha çox özünü göstərir. Söz yaradıcılığı prosesində maraq doğuran məsələlərdən biri yeni yaranan sözlərin həm tədqiqata, həm tədrisə cəlb edilməsidir. Mövzunun aktuallığı həm də onunla əlaqədardır ki, hazırda söz yaradıcılığına dilxarici amillər, həm də elmin, texnikanın, mədəniyyətin sürətli inkişafı da təsir edir. Bu məsələlərin tədrisdə yer alması şagirdlərin dünyagörüşünü formalaşdırır, lüğət ehtiyatını zənginləşdirir, nitqlərini inkişaf etdirir.
Məqsədi: Tədqiqat işinin məqsədi sözlərin yaranmasında morfoloji prosesin mahiyyətini açmaq, bu prosesin məhsuldarlığını nəzərə çatdırmaq, dilimizin inkişaf mərhələsində mühüm əhəmiyyət kəsb etməsini göstərməkdir. Morfoloji yolla söz yaradıcılığı təlimi şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Bu səbəbdən də morfoloji yolla söz yaradıcılığının yollarını, qaydalarını, leksik şəkilçilər qrupunu müasir interaktiv metodlarla tədris etməklə mənimsətmək başlıca məqsədlərdən biridir.
Alınmış nəticələr: Elmi-plan işindən bir sıra nəticələr hasil olur. Belə ki, müasir Azərbaycan dilində morfoloji yolla sözlərin yaranma prosesi çox məhsuldardır. Morfoloji yolla sözyaratma prosesinin tədrisi dilimizin həm leksik, həm də morfoloji normalarının öyrənilməsi üçün baza rolunu oynayır. İşdə aydın olur ki, dilimizdə nitq hissələrinin bir-birinin hesabına zənginləşməsində leksik və leksik-qrammatik şəkilçilərin rolu böyükdür. Eyni zamanda, sözyaratmada şəkilçilərin öz xarakteri açıqlanır, məhsuldarlığı, qeyri-məhsuldarlığı üzə çıxarılır. Şagirdlərin rabitəli nitqini inkişaf etdirmək üçün bu problemin öyrədilməsi prioritet məsələdir.
Elmi tədqiqat iş 11. Orta məktəblərin 8,9-cu sinif Azərbaycan dili dərsliklərinin və MMV-lərin filologiya fakültəsində tədrisi və təhlili məsələləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Şəlalə Abdullayeva
Aktuallıq. Elmi işin aktuallığı ondadır ki,orta məktəblərin VIII və IX sinif Azərbaycan dili dərslərinin tədrisi zamanı ortaya çıxan problem və çətinliklərin həllində böyük rol oynaya bilər.Elmi işdəki məsləhətlər metodiki üsullar problemlərin çözülməsində çox aktualdır.
Məqsəd. Orta məktəblərdə Azərbaycan dili dərslərini tədris edəcək tələbələri pedaqoji cəhətdən hazırlamaq,onlara stolüstü yardımçı metodik tövsiyə xarakterli bir iş təqdim etməkdir.
Nəticə. Azərbaycan dili dərslərinin (VIII və IX siniflər üzrə) tədrisi zamanı şagirdlərdə dərketmə və şüuru,təxəyyül və fantaziyanı,düşüncə və təfəkkürü inkişaf etdirmək üçün müəllimin öz metodikası,düşünülmüş,auditoriyaya uyğun pedaqoji strategiyası və yeni təlim texnologiyalarından düzgün,yerli-yerində istifadə etmək bacarığı olmalıdır.
Elmi tədqiqat iş12. Avropa dillərindən Azərbaycan dilinə poetik tərcümənin mühüm xüsusiyyətlərinin tədrisi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: fil.f.dok. müəllim Səidə Nağıyeva
Aktuallığı: Avropa dillərindən dilimizə tərcüməsi həmişə zəruri hаl kimi qiymətləndirilmiş və хüsusilə bu gün bunа böyük mənəvi еhtiyc duyulur. ХХI əsrin ilk illərində millətlərаrаsı münаsibətlərin mürəkkəbləşdiyi bir şərаitdə milli mənlik şüurunun inkişаf еtdirilməsi ilə bаğlı bu ənənənin ədəbi-еstеtik görüntüdə inkişаfı qаyğısınа qаlmаq üçün mütərəqqi fikir аşılаyаn, mühüm xüsusiyyətlər tədris olunmalıdır.
Məqsədi: Avropa хаlqlаrının ədəbiyyаtı dilimizə tərcümə еdildikcə, bu zəngin mənbədən bəhrələnərək qələmə аlınаn milli sənət nümunələrinin kəmiyyət və kеyfiyyət bахımındаn inkişаfı dаhа gеniş vüsət аlir. Bu isə, uzun tаriхə mаlik оlаn, təbii surətdə yаrаnmış qаrşılıqlı ədəbi əlаqələrin yaranmasına zəmin yaradır. Mühüm sоsiаl-siyаsi, mənəvi-əхlаqi və mədəni inkişаfı nаminə ədəbi əlаqələrin bərpа еdilməsi, bu vəzifənin həyаtа kеçirilməsində müаsir tərcümə məktəbinin, оnun pеşəkаr tərcüməçilərinin hаzırlаnmаsınа хüsusi diqqət göstərilməlidir. Avropa хаlqlаrının ədəbiyyаtı kimi Аzərbаycаn ədəbiyyаtı dа qаrşılıqlı ədəbi əlаqlər nəticəsində inkişаf еdib fоrmаlаşmış, uşаq və gənclərin əхlаqi-mənəvi tərbiyəsinə, оnlаrın dахili аləminin zənginləşməsinə və müаsir şəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsınа хidmət еtmişdir. Bunа görə də, uşаq və gənclərin bədii təfəkkür inkişаfını və mütаliə dаirəsini аrtırаn avropa ədəbiyyаtının dilimizə tərcüməsi bir zəruri ədəbi prоsеs kimi bu gün də diqqət mərkəzindədir.
Alinmış nəticələr: Tədqiqat nəticəsində müəyyən edimişdir ki, müstəqilliyimizin indiki dövründə mütərəqqi mədəni prоsеsə mаlik оlаn хаlqlаr аrаsındа ədəbi əlаqələrin gеnişləndirilməsi, bununlа əlаqədаr оlаrаq, bədii tərcümə işinin inkişаf sürətini аrtırmаq, qаrşılıqlı аnlаşmа və əməkdаşlığı gücləndirmək məqsədilə ədəbi prоsеsi gеnişləndirməyə böyük еhtiyаc duyulur. Dilimizə tərcümə еdilmiş avropa poetik nümunələrinin təsiri nəticəsində milli poeziyamızın mövzu dаirəsi gеnişlənmiş, özünün оrijinаl yоlu müəyyən еdilmişdir. Bu mühüm sоsiаl-siyаsi, mənəvi-əхlаqi və mədəni inkişаfı nаminə ədəbi əlаqələri bərpа еtməli, bu vəzifənin həyаtа kеçirilməsində müаsir tərcümə məktəbinin, оnun pеşəkаr tərcüməçilərinin hаzırlаnmаsınа хüsusi qаyğı göstərilməlidir.
Elmi tədqiqat iş 13. Seyid Əzim Şirvani (“Beytüs-səfa” ədəbi məclisi)
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında klassik-poetik ənənələrin görkəmli nümayəndəsi kimi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaş: dosent Elçin Məmmədov
Seyid Əzim Şirvani Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. O, klassik Şərq şeirinin mütərəqqi ənənələrinin yeni dövrdə qüdrətli varisi, böyük Mirzə Fətəli Axundzadənin maarifçilik və islahatçılıq ideyalarının alovlu davamçısı və müdafiəçisi, Həsən bəy Zərdabinin ideya silahdaşı, məslək və mübarizə yoldaşı, “cəngi və qəhhar” (N.Nərimanov) poeziyasının yaradıcısı, böyük satirik M.Ə.Sabirin ustadı, məşhur maarif xadimi, realist yazıçı və filoloq alim S.M.Qənizadənin müəllimi olmuşdur. Şair ədəbi yaradıcılığa başladığı gündən həmişə xalq cəbhəsində, cəmiyyətin mütərəqqi meyillərini təmsil edən işıqlı şəxsiyyətlərin cinahında dayanmışdır.
Mövzunun aktuallığı: XIX əsrin ikinci yarısından etibrən Azərbaycanda güclənən maarifçilik hərəkatının görkəmli nümayəndələrindən biri Seyid Əzim Şirvani M.F.Axundzadənin başlatdığı ədəbi novatorluğu poeziya sahəsində davam və inkişaf etdirmiş, maarifçi realist şeirin dəyərli nümunələrini yaratmaqla ədəbiyyatımıza misilsiz töhfələr vermişdir. Onun gözəlliyi və təmiz məhəbbəti tərənnüm edən parlaq lirikası, hakim və istismarçı təbəqələrə, mədəni geriliyin müxtəlif təzahürlərinə qarşı çevrilmiş kəskin satiraları, vətənpərvərlik, xalqlar arasında dostluq, insana məhəbbət, xeyirxahlıq, vəfa, sədaqət kimi bəşəri hissləri təbliğ edən öyüd və nəsihətləri, hikmətamiz hekayələri və təmsilləri Azərbaycan bədii təfəkkürünün inkişafı tarixində orijinal bir mərhələ təşkil edir. Bu baxımdan şairin poeziyasının bədii özəllikləri və müraciət etdiyi mövzular bu gün də öz aktuallığı ilə seçilir.
İşin məqsədi: Elmi tədqiqat işinin məqsədi Seyid Əzim Şirvani lirikasının və onun rəhbərlik etdiyi “Beytüs-səfa” ədəbi məclisində müzakirə edilən ədəbi nümunələrin klassik ədəbi ənələlərlə bağlılığını araşdırmaqdır.
Alınmış nəticələr: Aparılan araşdırmadan belə nəticə əldə olunmuşdur ki, Seyid Əzim Şirvani həm öz əsərlərində, həm də “Beytüs-səfa” ədəbi məclisində klassik ədəbi ənənələri, o cümlədən Füzuli məktəbinin ənənələrini uğurla davam etdirmiş və öz dəstxətti ilə özündən sonra gələn bir çox ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığına da ciddi təsir göstərmişdir.