İSTİQAMƏT: 17. Poetik xalq yaradıcılığı
PROBLEM: 17.71. Azərbaycan folklorunun aktual məsələləri
MÖVZU 1: Azərbaycan epik folklorunun aktual problemləri
2023-cü il
İŞ: «A»: Azərbaycan epik folklorunda türk təfəkkürü ilə bağlı simvolikalar
Mərhələ III: Azərbaycan epik folklorunda əşyaların simvolikası
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: professor Səhər Orucova
Məqsəd: Azərbaycan nağıl, dastan və s. epik nümunələrində əşyaların simvolikasını araşdırmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: Epik folklorda əşyaların semantik qatlarının araşdırılması, üzə çıxarılması
İŞ «C»: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin poetikası və tipologiyası
Mərhələ III: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin poetikası
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dosent Etibar Talıblı
Məqsəd: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin poetikası və tipologiyasını araşdırmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin araşdırılması
İŞ «Ç»: Qarabağ folklorunda rəvayət janrı. Təsnifi və semantik özəllikləri
Mərhələ III: Qarabağ folklorunda dini və əxlaqi-ibrətamiz rəvayətlərin özünəməxsus cəhətləri
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dosent Kəmalə İslamzadə
Məqsəd: Qarabağ folklorunda dini və əxlaqi-ibrətamiz rəvayətlərin özünəməxsus cəhətlərini araşdırmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: Qarabağ folklorunda rəvayətlərin araşdırılması
İŞ «D»: Folklorda xalq etnopsixologiyasının əksi
Mərhələ III: Epik folklorda konflikt və onun mənəvi aspektləri
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dosent Kəmalə İslamzadə
Məqsəd: Epik folklor nümunələrində konfliktləri tapmaq və onların mənəvi aspektlərini araşdırmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: Azərbaycan epik folklorunda, xüsusilə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında konfliktlərin üzə çıxarılması
İş «E»: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının mifoloji- tarixi folklor qaynaqları
Mərhələ III: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında folklor janrları
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dosent Kəmalə İslamzadə
Məqsəd: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında alqış, qarğış və s. janr nümunələrini araşdırmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında alqış, qarğış və s. janr nümunələrini təhlil edilməsi digər eyni janrda olan folklor nümunələrinin araşdırılmasında mənbə rolunu oynaması
İŞ «F»: Oğuzlar və türk eposçuluq ənənələri
Mərhələ III: Oğuz boylarının onqonları
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dosent Könül Həsənova
Məqsəd: Oğuz boylarının onqonlarını araşdırmaq və onları müxtəlif janrlarda axtarmaq
Təcrübi əhəmiyyəti: Oğuz eposunun araşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynaması
İSTİQAMƏT: 17. Poetik xalq yaradıcılığı
PROBLEM: 17.71. Azərbaycan folklorunun aktual məsələləri
MÖVZU 1: Azərbaycan epik folklorunun aktual problemləri
2022-ci il
Elmi tədqiqat işi 1.«A»: Azərbaycan epik folklorunda türk təfəkkürü ilə bağlı simvolikalar
Mərhələ II: Azərbaycan epik folklorunda rəng simvolikası
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: prof.S.H.Orucova
Məqsəd: Azərbaycan epik folklorunda rəng simvolikasını araşdırmaqdır.
Nəticə: Rənglərə belə münasibət bir çox xalqlar kimi türk xalqlarında da vardır və daha çox folklorumuzda xüsusilə də, Oğuzların mifik təfəkküründə öz əksini tapmışdır.
Təcrübi əhəmiyyəti: Tarix boyunca dildən dilə, nəsildən-nəsilə ötürülən Dədə Qorqud boylarında rənglər günümüzə qədər uzanan mərasim və inanclarla bağlı anlamlar daşıyır. Yer üzündə insan yaşamağa başladığı günlərdən bəri bəzi təbiət hadisələri necə insanların diqqətini çəkmişsə, onun kimi təbiətdəki müxtəlif rənglər də maraqlarına səbəb olmuşdur. Get-gedə insanlardakı zövq ünsürü rənglərə olan marağı çoxaldarkən bir tərəfdən də bəzi inamlara bağlı olaraq rənglər bir çox anlamlar qazanmışdır. Bir tərəfdən simvol dəyər qazanarkən, digər tərəfdən də mənəvi və milli dəyərlər qazanmışdır. Hətta, Türklər müsəlman olduqdan sonra İslamdan qabaq da uzun illər ərzində rənglər həyatlarında mənəvi və milli motivlər olaraq rol oynamışdır. Bəzi rənglərin, müsəlmanlar tərəfindən istifadə olunması səbəbi ilə, zaman keçdikcə bu rəngləri dini motiv olaraq da anlamağa başlamışlar. Buna görə də o rənglərin islamdan qabaq milli həyatlarında oynadıqları rolunu unudaraq, islamdan sonrakı rənglər kimi dəyərləndirmişlər. Buna görə də əvvəlcə müxtəlif rənglərin ən qədim zamanlardan bəri türklərin mənəvi, milli, dini simvolları olaraq daşıdıqları mənaları ayrı-ayrı göstərmək lazımdır.
Elmi tədqiqat işi 2. «C»: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin poetikası və tipologiyası
Mərhələ II: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin genezisi və janr diferensiasiyası
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dos.E.Ə.Talıblı
Məqsəd: Elmi işdə əsas məqsədimiz atalar sözü və məsəllərə aid qədim ümumtürk əlyazmalarından başlamış çağdaş toplama işlərinə qədər hər bir mənbəni dəyərləndirərək janrın genezisini və diferensiasiyasını müəyyənləşdirməkdir.
Nəticə: Tədqiqatda Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin genezisində ümümtürk, oğuz paremik vahidlərinin izləri üzə çıxarılmış və genezisin müxtəlif layları müəyyən edilmişdir. Tarixi-mədəni əlaqələr nəticəsində digər xalqlardan mənimsənilmiş vahidlərin, çox olmasa da, mövcudluğu da müəyyən edilmişdir. Milli paremioloji mətn korpusunun formalaşmasında islam dininin təsiri də konkret nümunələrin təhlili əsasında dəqiqləşdirilmişdir.
Təcrübi əhəmiyyəti: Azərbaycan atalar sözü və məsəllərinin ilkin yazıya alınma dövrü XI-XVIII əsrləri əhatə edir və öz növbəsində üç mərhələdən ibarətdir. I. Ümumtürk paremik vahidlərin yazıya alınması (M.Qaşğarinin “Divani-luğat-it-türk” əsərində təxminən üç yüz ümumtürk səciyyəli “sav” adlandırılan atalar sözləri cəm edilməsi); II. Oğuz paremik vahidlərinin yazıya alınması (“Əmsali-Məhəmmədəli” yaxud “Oğuznamə adlanan əlyazma, habelə “Kitabi-Dədə Qorqud” və digər oğuznamələrdəki paremioloji mətnlər); III. Azərbaycan milli paremik vahidlərinin yazıya alınması (A.Marağayinin “Əmsali-türkanə”si). Elmi işdə arxaik (əski) mətnlərlə onların çağdaş qarşılıqları arasında çoxsaylı müqayisələr, paralellər aparılmışdır. Bu qənaətə gəlinmişdir ki, çağdaş mətnləri onların tarixi, qədim invariantlarından təcrid etməklə öyrənmək olmaz. Elmi işdə janrın genezisi probleminə həm tarixi qaynaqlar, həm də funksional baxımdan yanaşılmışdır. Janrlın diferensiasıyası baxımından atalar sözü və məsəllər fərqləndirilmişdir. Atalar sözlərində xalqın həyat təcrübəsinin, təbiət üzərində müşahidələrinin ümumiləşdirildiyi; məsəllərdə isə həyati situasiyaların, insan əməllərinin, xarakterindəki səciyyəvi təzahürlərin qiymətləndirildiyi – poetik biçimdə kodlaşdırıldığı müəyyənləşdirilmişdir.
Elmi tədqiqat işi 3. «Ç»: Qarabağ folklorunda rəvayət janrı. Təsnifi və semantik özəllikləri
Mərhələ II: Qarabağ folklorunda real və yarımtarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dos.M.M.Məmmədov
Məqsəd: Qarabağ folklor örnəklərində tarixi rəvayətlərin özünəməxsus yerini müəyyənləşdirmək və Süleyman peyğəmbər, İsgəndər Zülqərneyn, Şah Abbas, Nadir şah, Pənah xan, Vaqif, Qaçaq Nəbi, Abdal Qasım, Paşa bəy, Sultan bəy və Xosrov bəy kimi tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərini araşdırmaqdır.
Nəticə: Qarabağ folklor örnəklərdə adı keçən peyğəmbərlər və dini şəxsiyyətlərlə bağlı tarixi rəvayətlər insanlara düzgün yol seçməkdə, ədalətli qərar verməkdə, haqqı nahaqdan ayırmaqda, bədxah əməllərdən çəkinməkdə, həyatda yaxşı əməllər sahibi kimi tanınmaqda, həqiqətin üzə çıxmasında yardımçı olmaqla bərabər, onları ədalətə, haqqa, imana səsləyir. Süleyman peyğəmbərlə bağlı dini əfsanə, rəvayət və nağıllarda onun timsalında insanlara öyüd, nəsihət verilməklə yanaşı, bir ibrət dərsi də keçilir. İsgəndərin Şərq səfər və fəthləri həmin ölkələrdəki insanların uzun müddət unutmaması, İsgəndərə olan sayğı və heyranlığın Şərq xalqların tarixində onu özünküləşdirmək arzusunu yaratması, bu təsirin yazılı və şifahi rəvayərlər şəklində nəsildən-nəsilə ötürülməsinə gətirib çıxarmışdır
Təcrübi əhəmiyyəti: Şah Abbas, Sultan bəy, Abdal Qasım və s. real şəxslərlə bağlı rəvayətlər tarixi gerçəklikdən bir qədər uzaqlaşsa, öz tarixi əsasını qoruya bilmiş, həmin şəxsiyyətlərin Azərbaycan dövlətinin inkişaf tarixində mühüm yer tutduğu sübut edilmişdir. Rəvayət tarixdə baş vermiş mühüm hadisələr, tarixi şəxsiyyətlərin həyat və hünərləri, müəyyən hadisə və ya tarixi şəxsiyyətin adı ilə bağlı toponimlər haqqında informasiya verir. Retrospektivçilik xarakteri daşıyan rəvayət bu və ya digər hadisənin şahidi və ya iştirakçısı olmiş şəxsin müəyyən zaman kəsiyindən sonra şifahi təhkiyəsindən yaranmış mətndir. Rəvayətdəki informasiya lokal xarakter daşıyır, yəni o, bir rayon və orada yaşayan xalqın, tayfanın, qəbilənin özünəməxsus şifahi xronologiyasıdır. Rəvayət janrının əsas xüsusiyyətlərindən bir budur ki, söyləyici və ya dinləyici rəvayətdə nəql edilən hadisələrin gerçəkliyinə inanır. Həcmcə kiçik, süjet özəyinə görə zəngin, sadə kompozisiyalı rəvayət janrında verilən informasiya söyləyici tərəfindən gerçəklik kimi qəbul olunduğundan, onu bədii xəyal ilə zənginləşdirməyə ehtiyac duymur. Gerçəkliyin dominant rol oynadığı rəvayət janrında qeyri-adi möcüzə yalnız köməkçi funksiya daşıyır.Məzmunu milli və konkret olan, üçüncü şəxsin dilindən keçmiş zamanda nəql olunan rəvayətlər xalqın tarixi haqqında əlavə bilgi və informasiya verir.
- Elmi tədqiqat işi «D»: Folklorda xalq etnopsixologiyasının əksi
Mərhələ II: Folklorda «Günah» konseptinin etnopsixoloji məqamları
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dos.K.F.İslamzadə
Məqsəd: Həm mifoloji, həm də dini təsəvvürləri özündə birləşdirən günah konsepti dünyanın ənənəvi mənzərəsinin tərkib hissəsini təşkil edir. Bu isə onun bir sıra folklor janrlarında təsvirini şərtləndirməklə funksional və mövzu baxımından həmin janrları əlaqələndirir.
Nəticə: Xalq mədəniyyətində günah konseptinin mövcudluq formalarından biri onun qaydalar sistemi ¾ ilk növbədə qədim cəmiyyətlərdəki yasaqlar və təlimatlar vasitəsilə reallaşmasıdır. Fəaliyyət, hərəkət formasına keçmiş yasaq və təlimatlar müxtəlif folklor janrlarında ifadə olunur. Yasağın məntiqi strukturu iki hissədən ibarətdir: bilavasitə yasaq («bunu etmə», «bunu etmək olmaz») və onun motivasiyası, yəni səbəbi («əgər belə etsən, bu baş verər»).
Təcrübi əhəmiyyəti: «Günah» kateqoriyasının mürəkkəb tərkibli bir konsept kimi nəzərdən keçirilməsi onun bədii təcəssümünün hərtərəfli təsvirinə, onda öz əksini tapan təsəvvürlərin, assosiativ və məna xarakterli əlaqələrin üzə çıxarılmasına imkan verir. Folklor nümunələri poetikasının özünəməxsus xüsusiyyətlərini təhlil etmək yolu ilə günah konseptini kompleks şəkildə araşdırmaq məqsədəuyğun hesab edilmişdir. «Günah» bir anlayış kimi insanın öz varlığının ruhi-mənəvi sferasına refleksini ehtiva edir. Bu refleks eyni folklor ənənəsinin məhdud saylı daşıyıcıları üçün ümumidir.
Elmi tədqiqat işi 5. «E»: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının mifoloji- tarixi folklor qaynaqları
Mərhələ II: “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında mərasim və rituallar, adət- ənənələr
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: prof.Ü.A.Nəbiyeva
Məqsəd: Oğuz qəhrəmanlıq eposunda əks olunan mərasimləri tədqiq etməkdir.
Nəticə: Türk xalqlarının mərasim folklorunda toyun tarixi taleyi dəyişkəndir. Dastanda gördüyümüz toy islamdan əvvəlki görüşləri əks etdirir. “Kitabi-Dədə Qorqud” da toydan hələ xeyli əvvəl övladın dünyaya gəlməsi ilə beşikkərtmə - beşikdə nişanlama adətindən bəhs olunur. Bu övladsızlıq motivi ilə bağlı olub, övlad əldə etmək üçün atnın Allah qarşısında şərtidir və əhdidir. Bəşər tarixi boyunca dünya xalqlarının mifoloji təfəkküründə insanın doğulması, dünyaya gəlişi böyük sevinclə qarşılanır və bu məqsədlə hələ antik dənəmlərdən bəri həm doğumdan əvvəl, həm də sonra xüsusi mərasimlər, ayin və rituallar həyata keçirilmişdir. Xüsusən də, doğum prosesi zamanı anaya ziyan vura biləcəyi istisna olunmayan bədxah ruhlardan qorunmaq üçün müxtəlif ritual və ayinlər icra edilərdi.
Təcrübi əhəmiyyəti: “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu xalq mərasim, adət-ənənə və başqa folklor vahidləri ilə zəngin olan bir kitabdır. Dastanda öz əksini tapan belə nümunələrin bir çoxunun ayrı-ayrı vahidləri bu gün xalq içərisində yaşayır. Başqa bir qismi isə müəyyən dəyişikliklərə uğramış variantlara düşmüş, dövrün ictimai xarakteri dini görüşlər və əxlaq qaydaları ilə cilalanmış, yeni qəliblər qəbul edərək bu günümüzə gəlib çatmışdır. Kitabda elə adət-ənənələr, rituallar də vardır ki, onların bir çoxu artıq milli yaddaşdan tamamilə silinib getmiş, müəyyən izləri xalq arasında qalmışdır.
Elmi tədqiqat işi 6. «F»: Oğuzlar və türk eposçuluq ənənələri
Mərhələ II: “Alpamış” dastanının türk xalqlarında variantları
Mövzunun rəhbəri: professor Səhər Orucova
İcraçılar: dos.K.K.Həsənova
Məqsəd: Qədim türk dastanlarından olan “Alpamış” dastanını araşdırmaqdır.
Nəticə: “Alpamış” eposunun süjet və motivləri bu baxımdan tarixən əski etiqad və təsəvvürlərin milli yaddaşda qorunub saxlanması funksiyasını üzərinə götürmüş, uzun zaman ərzində onların qorunub saxlanmasında, bu günümüzə gəlib çatmasında mühüm rol oynamışdır.
Təcrübi əhəmiyyəti: Türklərin tarixini, dövlət siyasətini, döyüş sənətini, milli kimliyini, mənəvi dəyərlərini özündə əks etdirən “Alpamış” dastanı qiymətli bir xəzinədir. Bu dastanı araşdırmaqla türk xalqının adət-ənənələrini, dünyagörüşünü üzə çıxarır. Bu da mövzunun aktuallığını artırır.