|
Mövzunun adı: Azərbaycan dilçiliyinin aktual problemləri |
|
Elmi tədqiqat işi 1. Azərbaycan atalar sözlərində dini leksikadan istifadə spesifikası Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: T.M.Hacıyev Aktuallığı : Atalar sözlərində dini leksikanın tədqiqi xalqımızın dünyagörüşü, dini inaclara münasibəti və bunun təkamül prosesini aydınlaşdırmaq üçün əhəmiyyət kəsb edir. Məqsədi : Atalar sözləri xalqımızın düşüncəsini, həyat tərzini, mənəvi aləmini əks etdirdiyindən burada inanclara da yer verilir. Bu kiçik parçalarda dini dünyagörüşü də müəyyən yer tutur. Atalar sözlərində dini leksika iki səciyyəvi cəhətə malikdir. Birinci halda müsbət münasibət, nəsihətamiz məzmun əsasdırsa, ikinci halda mənfi cəhətləri, davranışlarda olan çatışmazlıqları əks etdirmək üçün istifadə olunur. Digər tərəfdən isə, dini mərkəzlərin adları da müəyyən məqsədlərlə istifadə olunur. Alınmış nəticələr : Məlum olur ki, atalar sözlərində dini leksikanın istifadəsi əsas iki aspektdə işlədilir: məlumatvermə və münasibətbildirmə. Münasibət həm müsbət, həm də mənfi aspektdə özünü göstərir. |
|
Elmi tədqiqat işi 2. Kiçik həcmli folklor nümunələrinin frazeologiyası Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: S.Ə.Abdullayeva Aktuallığı : Kiçik həcimli folklor dilində işlənən frazeoloji vahidlər indiyə kimi araşdırılmamış və onların tədqiqi diqqətəlayiqdir. Bayatılarda, tapmacalarda, atalar sözləri və məsəllərdə, laylalarda və digər kiçik həcimli folklor nümunələrində işlənən frazeoloji vahidlər Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə tədqiq olunmuşdur. Məqsədi : Kiçik həcmli folklor nümunələri dedikdə atalar sözləri, məsəllər, bayatı, tapmaca və s. nəzərdə tutulur. Leksik və frazeoloji vahidlər nöqteyi-nəzərincə folkrun tədqiqi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Qloballaşma dövründə milli dəyərləərin, o cümlədən folklor nümunələrinin qorunması, onların linqvistik cəhətdən araşdırılması zəruridir. Milli təfəkkür, milli dünyagörüşü, milli psixologiya ilə bağlı olan frazeologiya folklorda qorunub saxlanılır. Folklor dilində işlənən frazeoloji vahidlər daxili qafiyə, metrikanın təsiri ilə illərin süzgəcindən keçib, bu günümə qədər gəlmişdir. Azərbaycan xalq tapmacalarında ümumxalq dilinin digər elementləri kimi frazeoloji vahidlər də mühafizə mühafizə olunmuşdur. Xalq bayatıları milli orijinallığını saxlayan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsi kimi hərtərəfli tədqiq olunmalıdır. Kiçik həcmli folklor nümunələrində danışıq dili elementlərindən, o cümlədən frazeoloji vahidlər istifadə olunması onların özünəməxsus xüsusiyyətlətini şərtləndirir, folklor mətnlərinin emosionallığını artırır. Alınmış nəticələr: Adları çəkilən folklor janrlarının dilində təsadüf edilən frazeoloji vahidlərin işlənmə tezliyi o qədər də yüksək deyil. İlkin mənasında tamamilə uzaqlaşan və eyni zamanda, ilkin mənası ilə bağlı olan frazeoloji vahidlər araşdırımış, frazeoloji vahidlərdə sinonimlik və variantlılıq göstərilmişdir. |
|
Elmi tədqiqat işi 3. Cümləni üfüqi genişləndirən əlavələr Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: Z.Ə.Şahbazova Aktuallığı : Genişlənmə informasiyanın adresata çatdırılmasında mühüm rol oynayır. Məqsədi : Əalavələr özündən əvvəlki üzvə aid olur, onun daha aydın dəqiq ifadə olunmasında xidmət edir. Əlavələr cümlənin hər bir üzvünə, feili tərkiblərə və ıı, ııı növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərinə aid olur, onları konkretləşdirir, izah edərək dəqiqləşdirir. əlavələr cümləyə daxil olarkən cümlənin söz tutumunu zənginləşdirir, amma mənanı şaquli genişləndirmir. Cümlənin söz tutumunu genişləndirdiyi üçün, mınada xüsusi dəyişiklik aparmadığı üçün biz bunu üfüqi genişləndirmə adlandırırıq. Elmi işdə əlavələrin iki praqmatik əlaqəsindən də danışılacaq. Alınmış nəticələr: Əlavələr hər hansı bir üzvə aid olur, onu söz tutumuna və informasiyasına görə dolğunlaşdırır. Aktuallaşma, semantik məqamın dərinləşməsinin yollarından biri kimi əlavələrin mühüm rolu olduğu önə çəkilir. |
|
Elmi tədqiqat işi 4. Pedoqoji onomasika Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: R.Y.Həbibli Aktuallığı : Onomastik materialın pedaqoji potensialının üzə çıxarılması, fənlərarası xarakterinin müəyyənləşdirilməsi Məqsədi : Onomastik material hər bir dilin mühüm hissəsini təşkil edir. Onu da digər fənlər kimi öyrənmək zəruridir. Bu proses orta təhsil səviyyəsi üçün xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki orta məktəblərin tədris planına daxil olan fənlərin əksəriyyətində onomastik leksikadan istifadə edilir. Bunlara misal olaraq Azərbaycan dili, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, astronomiya və s. kimi fənləri misal çəkə bilərik. Amma bu proses orta məktəblə məhdudlaşmamalı, müvafiq məzmuna, tədris-metodiki formaya malik olmaqla ali məktəbdə də davam etdirilməlidir. Tədqiqatın məqsədi təhsilalanların diqqətini dərsliklərdə olan onomastik leksikaya, onomastikanın bir elm sahəsi kimi öyrənilmə metodları və aspektlərinə yönəltməkdir. Alınmış nəticələr: Onomastikanın yeni bir sahəsinin müəyyənləşdirilməsi və bu sahənin inkişaf aspektlərinin təhlili |
|
Elmi tədqiqat işi 5. İsmin halları Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: İ.T.Məmmədov Aktuallığı : İsimin halları ilə bağlı fikirlər şərh olunması və yenidən təhlili qrammatik təhlil üçün olduqca aktuallıq daşıyır. Məqsədi : Plan işində hal paradiqmasına daxil olan hər bir hal ayrı-ayrılıqda morfoloji-semantik cəhətdən təsvir və təhlil olunacaq. Bundan əlavə, hər bir halın semantik özəlliyi, formal xüsusiyyətləri və yeri gəldikcə, sintaktik mövqeyi şərh ediləcək. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilində bütün hallar məna və formal cəhətdən çoxdan stabilləşsə də, bunlar arasında semantik əlaqələnmələr də müşahidə olunur. Bu məqam da toplanılmış nümunələr əsasında şərh ediləcəkdir. Bildiyimiz kimi, ismin halları qoşmalar və idarə əlaqəsi ilə üzvi surətdə bağlıdır. Bu cəhətlərin də plan işində geniş şərh olunması nəzərdə tutulur. Alınmış nəticələr: Halların morfoloji-sintaktik məzmununu yeni faktlar əsasında təhlil olunmuşdur. |
|
Elmi tədqiqat işi 6. Aktual üzvlənmənin mətnyaratma imkanları Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: F.F.Əlizadə Aktuallığı : Mətni formalaşdırmada mətn vahidlərinin iştirakında aktual üzvlənmənin rolu Məqsədi : Elmi işdə əsas məqsəd mətnin formal, məzmun vahilərini üzə çıxarmaq, onu yaradan təkrarların, paralellərin rolunu müəyyənləşdirməkdir. Həmçinin formal vasitə kimi sinonimlərin, şəxs, işarə əvəzliklərinin, söz sırasının mətnyaratmada rolunu əyaniləşdirmək və qrammatik vasitələrin aktuallaşmasını müəyyən etməkdir. Alınmış nəticələr: Aktual üzvlənmədə mətn yaradan imkanlar əldə edilmişdir |
|
Elmi tədqiqat işi 7. Müasir dilimizdə siyasi diskursun araşdırılması Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: F.A.Şiriyev Aktuallığı : Dünyada gedən mürəkkəb siyasi proseslər fonunda siyasi xadimlərin nitqlərinin linqvistik araşdırılması. Məqsədi : Siyasi diskurs müasir dilimizdə aktual səciyyə daşıyır. Ölkəmizin siyasi arenada söz sahibinə çevrilməsi, beynəlxalq səviyyələrdə dövlət başçımızın və digər siyasi xadimlərin nitqlərinin tez-tez səslənməsi bu məsələyə diqqəti artırır. Siyasi liderlərindiskurslarının linqvistik təhlilə cəlb edilməsi onların gələcək nəsillər üçün daha dəyərli elmi və tarixi mənbəyə çevrilməsinə zəmin yaradır. Alınmış nəticələr: Məlum olur ki,siyasi diskurs ictimai-siyasi münasibətlərin ayrılmaz tərkib hissəsidir, dilin təbiətinə və onun sosial elmlərin əsas məsələləri ilə birbaşa əlaqəsinə yanaşmadır .
|
|
Elmi tədqiqat işi 8. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinin inkişaf Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: M.S.Əlizadə Aktuallığı : Yeni tarixi şəraitdə dildə yeni sözlərin yaranmasınının aktivləşməsi prosesinin və özləşmə meyilinin fəallaşmasının araşdırılması lüğət tərkibinin inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi baxımından son dərəcə aktualdır. Məqsədi : Müstəqillik dönəmində Azərbaycanın dünya dövlətləri ilə birbaşa əlaqələrinin yaranması, ölkədə yeni sosial mühitin formalaşması, ölkəmizin qloballaşan dünyaya inteqrasiyası nəticəsində leksik sistemdə köklü dəyişikliklər baş verir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi bir neçə istiqamətdə inkişaf edir: dirilən sözlər, Türkiyə türkcəsinin təsiri altında ortaq leksikanın inkişafı, yeni texnologiyaların tətbiqi nəticəsində Avropa dillərindən yeni sözlərin alınması ilə yanaşı, dilin daxili imkanları hesabına qrammatik yolla sözyaradıcılığı prosesi də intensivləşir. Elmi işdə araşdırılan dönəmdə dilimizin lüğət tərkibinin inkişafının üsulları və mərhələləri təsvir və təhlil olunacaq. Alınmış nəticələr: Müstəqillik dönəmində ölkədə yeni sosial mühitin formalaşması, ölkəmizin qloballaşan dünyaya inteqrasiyası nəticəsində leksik sistemdə köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi bir neçə istiqamətdə inkişaf etmişdir: dirilən sözlər, Türkiyə türkcəsinin təsiri altında ortaq leksikanın inkişafı, yeni texnologiyaların tətbiqi nəticəsində Avropa dillərindən yeni sözlərin alınması ilə yanaşı, dilin daxili imkanları hesabına qrammatik yolla sözyaradıcılığı prosesi də intensivləşmişdir. Elmi işdə araşdırılan dönəmdə dilimizin lüğət tərkibinin inkişafının üsulları və mərhələləri təsvir və təhlil olunmuş, yeni sözlərin yaranma mənbələri və mexanizmləri müəyyənləşdirilmişdir. |
|
Elmi tədqiqat işi 9. Bağlayıcılarda leksik-semantik söz qrupları Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: S.X.Vəliyeva Aktuallığı : Mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında sintaktik, qrammatik, həmçinin məntiqi əlaqə yaratmaqda spesifik rol oynayan tabelilik bağlayıcıları mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zaman, müqayisə, yer, səbəb, qarşılaşdırma və s. budaq cümlələrində işlənməklə kəmiyyətcə çoxluq təşkil edirlər. “Həmin bağlayıcıların işlənmə xüsusiyyəti baş cümlə komponentindəki feillərin semantikasından, eləcə də budaq cümlə komponentindəki informasiyanın əhəmiyyətli olub-olmamasından çox asılıdır” Məqsədi : Dilin leksik tərkibini təşkil edən bütün vahidlər hər cəhətdən bir-birinə oxşamır. Dildəki hər bir leksik vahidin özünəməxsus xüsusiyyətləri və üslubi vəzifələri vardır. Buna görə də bəzi sözlər dilin bütün üslublarında işlənə bildiyi halda, digər qrup sözlər müəyyən üslubi məqsəd üçün yalnız bir üslubda işlənir. Bundan başqa, dildə bəzi sözlərdən az, bəzi sözlərdən isə çox istifadə olunur və s. Sözlər arasında əlaqələrin xarakterindən asılı olaraq sözlərin müxtəlif - leksik, semantik, leksik-semantik, tematik qruplaşmaları mümkündür. Sözlərin semantik əlaqələr əsasında fərqləndirilən qrupları dilçilik ədəbiyyatlarında müxtəlif adlarla – “sözlərin məna/mənaca qrupları”; “leksik-semantik söz qrupları, leksik-üslubi kateqoriyalar”; “sözlərin qrup və sistemləri”; “leksik məna qrupları”; “məna əlaqələri” və s. kimi təqdim edilməsinə rast gəlinir. Alınmış nəticələr: Dilin leksik-semantik sistemi geniş əhatə dairəsinə malikdir. Bu sistem müxtəlif leksik layları özündə birləşdirir. Sistemə ümumişlək sözlər, terminlər, çoxmənalı sözlər, omonimlər, sinonimlər, antonimlər, tematik söz qrupları - təbiət leksikası, etnoqrafik leksika, zooloji leksika, bitki adları - fitonimlər, coğrafi adlar, etnonimlər, dialekt sözlər, poetik sözlər, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər, loru sözlər, vulqar sözlər, jarqon sözlər, peşə-sənət sözləri və s. aid edilir. |
|
Elmi tədqiqat işi 10. Üslubi omonimlik Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: N.M.Həsənova Aktuallığı : Omonimlərin işlənməsində milli-alınma mənşəli olmaq baxımından dildə yaratdığı ağırlıq. Üslubi fiqur olaraq isə dildə yaratdığı obrazlılıq omonimlərin öyrənilməsinə daim maraq oyadır. Məqsədi : Üslubilik baxımından semasiologiyanın maraqlı sahələrindən biri də omonimlikdir. Omonimliyin üslubi işləkliyi daha çox bədii üslubda özünü göstərir. Burada omonimik hadisələr, enantiosemiya (omonimlik baxımından!) kimi halların rolu xüsusilə nəzərə alınır. Eyni zamanda publisistik üslubda daha çox rast gəlinən omonim səciyyəli sintaktik vahidlər də tədqiqatın diqqətçəkən mövzularındandır. Alınmış nəticələr: Omonimlər əsasən şeir dilində obrazlıq üçün xüsusi bir vasitədir. Xüsusən qafiyələrin yaradılmasında omonimlərin, həmçinin, omonimik hadisələrin böyük rolu var. |
|
Elmi tədqiqat işi 11. Danışıq etiketlərinin semiotik, semantik, qrammatik və üslubi təbiətləri haqqında Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: T.S.İsmayılova Aktuallığı : Danışıq etiketlerinin müxtəlif situasiyalarda işlənməsindən asılı olmayaraq, ünsiyyətdə effektivliyi artırdığı müşahidə edilir. Ümumən, ünsiyyətin uğurunu müvafiq dil vahidlərinin düzğün seçimi yaratsa da, danışıq etiketləri kimi dil vasitələrinin dəstəyi olmadan keçinməsi mümkün deyil. İnformasiyanın arzuolunan təsirdə çatdırılması üçün dildə nitq formullarının semiotik, semantik, qrammatik və üslubi təbiətlərinin nə dərəcədə öyrənilməsi aktualdır. Məqsədi : Nitq etiketi vahidlərinin hərtərəfli təhlili bu vahidlərin ünsiyyət situasiyalarının milli-mədəni spesifikliyə malik olduğunu göstərməklə yanaşı, onların funksional, semantik, stilistik, struktur cəhətdən də dilin ifadələr sistemində xüsusi yer tutduğunu göstərir. Kommunikativ etiket sisteminin dilin müxtəlif istiqamətləri baxımından öyrənilməsi onların digər dil vahidləri ilə əlaqəsinin, eləcə də nitq ünsiyyəti problemlərinin öyrənilməsində, şübhəsiz, faydalı ola bilər. Alınmış nəticələr: Dil vahidlərinin şuüra nüfuz etməsi həm də onlara uyğun işarə sistemlərinin imkanlarından - semiotikasından istifadə edilməsini zəruri etmişdir. Eyni situasiya üçün işlədilən nitq formulları müxtəlif sintaktik strukturlu olurlar. Onların bu qrammatik xüsusiyyətləri bəzən eyni semantik sinonim sırası yaradır (Məs.: Çox sağ olun, Minnətdarıq. İstərdim, minnətdarlığımı bildirim və s.) Təbii ki, daha başqa bir məqam bu hazır ifadələrin müxtəlif üslublarda işlənməsidir. Nitq formullarının şəxs, zaman,, moddallıq kimi qrammatik özəllikləri onların hansı üslublarda işlənməsini təmin edən amillər sırasındadır. |