Mövzunun adı: Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Söz yaradıcılığı
Elmi tədqiqat işi 1. Leksikologiya, onun bölmələri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: prof. Tofiq Hacıyev
Aktuallığı: leksikologiya dilin söz tərkibini və bu tərkibdəki dəyişiklikləri araşdıran mühüm sahədir. Müasir dövrdə dilin leksik sistemi daim inkişaf etdiyindən bu sahənin öyrənilməsi xüsusi aktuallıq daşıyır.
Məqsədi: Leksikologiyanın məqsədi dilin söz ehtiyatını və bu ehtiyatda olan sözlərin mənşəyini, quruluşunu, semantikasını, işlənmə sahələrini, funksional xüsusiyyətlərini və qarşılıqlı əlaqlələrini öyrənməkdir. Eyni zamanda, sözlərin mənaca qruplaşdırılması, sinonimlər, antonimlər, omonimlər kimi leksik vahidlər arasında əlaqələrin tədqiqi də əsas məqsədlərdəndir. Bu sahənin öyrənilməsi dilin üslubi imkanlarını dərk etmək və düzgün ünsiyyət qurmaq baxımından da əhəmiyyətlidir.
Alınmış nəticələr: leksikologiyanın əsas anlayışları müəyyənləşdirilmiş, sözlər müxtəlif əlamətlərinə görə qruplaşdırılmışdır. Eyni zamanda, sinonimiya, antonimiya və omonimiya kimi hadisələr sistemli şəkildə təhlil olunmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 2. Azərbaycan dili frazeologiyasının ümumi məsələləri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: prof. Sənubər Abdullayeva
Aktuallığı: Frazeologiya xalqın düşüncə tərzini, tarixi-mədəni təcrübəsini əks etdirən sabit söz birləşmələrini öyrəndiyindən dilin dərin qatlarının tədqiqi baxımından xüsusi aktuallıq daşıyır. Müasir ünsiyyətdə frazeologizmlərin rolu getdikcə artdığından onların sistemli şəkildə araşdırılması zəruridir.
Məqsədi: Frazeoloji vahidlərin strukturunu, mənasını və ifadəsini araşdırmaq əsas məqsəddir. Bu sahə Azərbaycan dilində işlənən sabit birləşmələrin yaranma yollarını, məcazi məzmununu və üslubi çalarlarını öyrənir. Frazeologizmlərin tarixi-mədəni mənbələri, semantik qruplaşmaları və funksional imkanları da tədqiqat obyektinə daxildir. Həmçinin bu ifadələrin danışıq və yazı üslubundakı rolu və dildəki ifadə imkanlarını artırma qabiliyyəti də əsas məqsədlər sırasındadır.
Alınmış nəticələr: Frazeoloji vahidlərin mənaca bütöv, sabit və ifadəli dil vasitələri olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Onların dilin bədii-estetik imkanlarını genişləndirdiyi elmi şəkildə sübuta yetirilmişdir.
Elmi tədqiqat işi 3. Morfoloji üsulla söz yaradıcılığı prosesi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: prof. Zemfira Şahbazova
Aktuallığı: Morfoloji üsulla söz yaradıclığı dilin söz ehtiyatını zənginləşdirən əsas mexanizmlərdən biridir. Yeni sözlərin yaranması və mövcud sözlərin dəyişməsi prosesini başa düşmək dilin inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Məqsədi: Morfoloji üsulla söz yaradıcılığı zamanı kök və şəkilçilərin birləşməsi ilə yaranan yeni sözlərin strukturunu və semantikasını araşdırmaq əsas məqsəddir. Bu proses vasitəsilə düzəltmə sözlərin yaranma yolları – ön şəkilçilər, son şəkilçilər və mürəkkəbləşmə formaları öyrənilir. Araşdırma həm leksik, həm də qrammatik mənaların necə dəyişdiyini və yeni semantik vahidlərin necə formalaşdığını izah etməyə yönəlir. Həmçinin bu üsulla yaranan sözlərin dilin üslubi sistemində tutduğu yer və funksional rolu da təhlil olunur.
Alınmış nəticələr: Morfoloji üsulla söz düzəltmənin dilin məhsuldar söz yaradıclıq vasitəsi olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Bu üsulla yaranan sözlərin həm məna, həm də forma baxımından müxtəlif funksiyalar daşıdığı elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır.
Elmi tədqiqat işi 4. Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasının tarixi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: prof. Reyhan Həbibli
Aktuallığı: Azərbaycan dilinin leksikoqrafiya tarixi xalqın mədəni və dil inkişafını əks etdirən mühüm mənbədir. Müasir dilçilikdə milli sözlükçilik ənənələrinin araşdırılması və təkmilləşdirilməsi xüsusi aktuallıq daşıyır
Məqsədi: Azərbaycan dilində yaranmış ilk lüğətlərdən başlayaraq müasir dövrə qədər olan leksikoqrafik irsi izləmək və onların dilçilik tarixindəki rolunu müəyyənləşdirmək əsas məqsəddir. Tədqiqat həm ikidilli, həm də izahlı, terminoloji və ensiklopedik lüğətlərin tiplərini və məqsədlərini öyrənməyi əhatə edir. Həmçinin lüğətlərin tərtib prinsipləri, struktur xüsusiyyətləri və istifadə sahələri də araşdırılır. Bu məqsədlə qədim dövr lüğətlərindəki leksik materiallar müqayisə olunur və onların müasir leksikoqrafiyaya təsiri qiymətləndirilir.
Alınmış nəticələr: Azərbaycan leksikoqrafiyası qədim türkdilli lüğətlərdən başlayaraq zəngin inkişaf yolu keçmiş və müasir tələblərə uyğunlaşdırılmışdır. Lüğətlərin həm dil öyrənilməsində, həm də dilin normalaşdırılmasında mühüm rol oynadığı elmi şəkildə sübut olunmuşdur.
Elmi tədqiqat işi 5. Omonimlər və omonimik hadisələr
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: dos. İsmayıl Məmmədov
Aktuallığı: Omonimlər dilin çoxməna imkanlarını və ünsiyyətdə yaranan məna aydınlığını təmin edən əsas leksik hadisələrdəndir. Onların tədqiqi həm nəzəri, həm də praktik dilçilik baxımından aktualdır.
Məqsədi: Bu mövzunun əsas məqsədi omonimlərin yaranma yollarını, quruluş və məna xüsusiyyətlərini araşdırmaqdır. Omonimlər arasındakı fərqlərin polisemiya (çoxmənalılıq) ilə qarışdırılmaması üçün semanik meyarlar əsasında dəqiq sərhədlər müəyyənləşdirilir. Fonetik uyğunluğa baxmayaraq mənaca əlaqəsi olmayan sözlərin omonimlik xüsusiyyətləri izah olunur. Həmçinin omonimlərin nitqdə və yazıda yaratdığı üslubi imkanlar, eyni zamanda ünsiyyət zamanı yarana biləcək anlaşılmazlıqlar da öyrənilir.
Alınmış nəticələr: Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, omonimlər dilin ifadə zənginliyini artıran, lakin eyni zamanda aydın ünsiyyəti çətinləşdirə bilən hadisələrdəndir. Omonimik hadisələrin təhlili omonimlərin semantik və funksional sərhədlərinin daha dəqiq müəyyən olunmasına şərait yaratmışdır.
Elmi tədqiqat işi 6. Leksik yolla söz yaradıcılığı formaları
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: dos. Fikrət Əlizadə
Aktuallığı: Leksik yolla söz yaradıcılığı dilin öz resursları hesabına yeni sözlərin yaranmasını təmin edən mühüm proseslərdəndir. Bu hadisə dilin leksik tərkibinin zənginləşməsi və dəyişən ictimai-mədəni ehtiyaclara uyğunlaşması baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Məqsədi: Leksik yolla söz yaradıcılığı formalarının-mənaca genişlənmə, metaforik və metonimik inkişaf, söz birləşmələrinin leksikləşməsi və terminləşmə kimi proseslərin mahiyyətini izah etmək əsas məqsəddir. Bu üsullarla yaranan sözlərin semantik inkişaf yolları və dil sistemində tutduğu yer araşdırılır. Həmçinin yeni leksik vahidlərin necə yaranıb sabitləşdiyi və üslubi funksiyalar baxımından nə dərəcədə məhsuldar olduğu müəyyən edilir. Bu da söz ehtiyatının təbii şəkildə zənginləşməsi prinsiplərini anlamağa kömək edir.
Alınmış nəticələr: Leksik yolla söz yaradıclığı dilin daxili imkanlarına əsaslanan məhsuldar proses kimi müəyyən edilmişdir. Bu prosesin nəticəsində yaranan sözlərin funksional və üslubi dəyəri artır, dilin dinamikliyi və ifadə imkanları genişlənir.
Elmi tədqiqat işi 7. Mənanın funksional dəyişmələri
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: dos. Fikrət Şiriyev
Aktuallığı: Məna dəyişmələri dilin tarixi inkişafı və kommunikativ funksiyalarının genişlənməsi ilə sıx bağlıdır. Müasir ünsiyyətdə sözlərin müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb etməsi bu hadisənin elmi şəkildə öyrənilməsini aktuallaşdırır.
Məqsədi: Bu mövzunun məqsədi sözlərin zamanla və funksional sahələrdə keçirdiyi semantik dəyişiklikləri – daralma, genişlənmə, metonimiya, metafora və ameliorasiya, pejorasiya kimi hadisələri araşdırmaqdır. Funksional dəyişmələrin dilin leksik sistemində hansı istiqamətlərdə baş verdiyi və bu dəyişikliklərin üslubi təsirləri müəyyən edilir. Sözlərin yeni ictimai, elmi və texnoloji sahələrə uyğunlaşaraq məna dəyişdirməsi izah olunur. Eyni zamanda, semantik dəyişmələrin nitqə təsiri və kommunikativ aydınlıq baxımından rolu da təhlil edilir.
Alınmış nəticələr: Məlum olmuşdur ki, mənanın funksional dəyişməsi dilin canlı və dəyişkən təbiətini əks etdirən mühüm semantik hadisədir. Bu dəyişikliklər nəticəsində sözlərin ifadə imkanları genişlənir və dilin ünsiyyət potensialı artır.
Elmi tədqiqat işi 8. Milli mənşəli sözlər
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: dos. Mehriban Əlizadə
Aktuallığı: Milli mənşəli sözlər xalqın dili, mədəniyyəti və tarixi yaddaşını yaşadan əsas leksik vahidlərdəndir. Onların araşdırılması milli kimliyin qorunması və dilin saflaşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Məqsədi: Milli mənşəli sözlərin yaranma yollarını, semantik xüsusiyyətlərini və dil sistemindəki rolunu öyrənmək əsas məqsəddir. Bu sözlərin digər dillərdən alınma sözlərdən fərqləndirici cəhətləri araşdırılır. Həmçinin, xalqın məişətindən, adət-ənənələrindən, təbiət təsəvvürlərindən doğan bu sözlərin tarixi və mədəni kökləri təhlil olunur. Milli leksikanın qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün onların funksional və üslubi imkanları da öyrənilir.
Alınmış nəticələr: Milli mənşəli sözlər Azərbaycan dilinin özünəməxsusluğunu və zənginliyini qoruyub saxlayan əsas söz qatını təşkil edir. Bu sözlərin sistemli tədqiqi milli leksikonun elmi şəkildə təsnifinə və istifadəsinin təkmilləşdirilməsinə imkan yaratmışdır.
Elmi tədqiqat işi 9. Sintaktik yolla söz yaradıcılığı prosesi
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: müəllim Səbinə Vəliyeva
Aktuallığı: Sintaktik yolla söz yaradıclığı dilin dinamik inkişafını və yeni leksik vahidlərin formalaşmasını təmin edən mühüm proseslərdəndir. Bu üsul vasitəsilə yaranan söz və ifadələr müasir ünsiyyət tələblərinə cavab verdiyindən tədqiqi xüsusi aktuallıq daşıyır.
Məqsədi: Sintaktik yolla söz yaradıclığı zamanı müstəqil sözlərin birləşməsi nəticəsində yaranan sabit ifadələr, mürəkkəb sözlər və terminoloji vahidlərin formalaşma yollarını öyrənmək əsas məqsəddir. Bu prosesdə ismi birləşmələr, sifət birləşmələri və feil tərkiblərinin leksikləşməsi diqqət mərkəzində olur. Sintaktik vahidlərin zamanla sabitləşərək yeni söz kimi dildə işlənməsi və onların funksional imkanları da təhlil edilir. Həmçinin, bu üsulla yaranan sözlərin üslubi və semantik xüsusiyyətləri də araşdırılır.
Alınmış nəticələr: Sintaktik yolla yaranan sözlər və ifadələr dilin leksik tərkibinin təbii şəkildə zənginləşməsinə xidmət edir. Bu prosesin məhsuldar olması nəticəsində dilin ifadə imkanlarının artdığı və funksional çevikliyinin təmin olunduğu müəyyən edilmişdir.
Elmi tədqiqat işi 10. Areal leksikası
Elmi tədqiqat işi üzrə çalışan əməkdaşlar: baş müəllim Təranə İsmayılova
Aktuallığı: Areal leksikası müəyyən coğrafi əraziyə və ya dialektə xas olan leksik vahidlərin öyrənilməsi ilə məşğul olur. Bu sahənin öyrənilməsi dilin regional xüsusiyyətlərini, tarixi inkişaf yollarını və mədəni müxtəlifliyini anlamaq baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Məqsədi: Areal leksikasının məqsədi dilin müxtəlif bölgələrində işlənən söz və ifadələri toplayaraq onların mənşəyini, semantik xüsusiyyətlərini və istifadəsini araşdırmaqdır. Bu sözlərin ümumxalq dilində işlənən formalarla müqayisəsi aparılır və dialektoloji fərqlər müəyyənləşdirilir. Həmçinin areal leksikaya daxil olan sözlərin fonetik, leksik və üslubi xüsusiyyətləri təhlil olunur. Bu tədqiqatlar regional sözlərin milli leksikaya keçməsi prosesini izləməyə və dilin tarixi-coğrafi inkişafını müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Alınmış nəticələr: Areal leksikası dilin regional zənginliyini və tarixi qatlarını əks etdirən mühüm leksik təbəqə kimi müəyyən edilmişdir. Bu sözlərin tədqiqi nəticəsində dialekt və şivələrin lüğət tərkibinə verdiyi töhfələr elmi şəkildə əsaslandırılmışdır.